Door Lieuwe van Aitzema (jaar van publicatie: 1669-1672)

Saken van staet en oorlogh, het hoofdwerk van de geschiedschrijver, nieuwsagent en diplomaat Lieuwe van Aitzema (1600-1669) beschrijft de jaren 1621 tot en met 1669 uit de geschiedenis van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Hierin vormen authentieke documenten de ruggengraat van een strikt chronologisch geordend verhaal. Ook om de eigen, scherp geformuleerde visie, van de auteur wordt zijn werk nog steeds veel geraadpleegd. Het verscheen tussen 1657 en 1671 in veertien delen in een quarto-versie en tussen 1669 en 1672 in zes delen in een folio-versie. Beide versies wijken inhoudelijk van elkaar af. Verder voorzag Aitzema de folio-versie van toegangen tot de tekst. De folio-versie van de Saken van staet en oorlogh is hier beschikbaar. Daaraan zijn twee vroegere werken van Aitzema toegevoegd: het Verhael van de Nederlandsche vrede-handeling, over de in 1648 gesloten vrede van Munster en de Herstelde leeuw, over het conflict tussen Willem II en Holland in 1650.

De delen zijn gescand en als afbeelding beschikbaar. Omdat de zeventiende-eeuwse druk ocr niet goed toelaat, is deze achterwege gelaten en dus is de tekst van het werk van Aitzema niet doorzoekbaar. De Saken van staet en oorlogh bevat twee verschillende toegangen: korte inhoudsopgaven in de marge en een register aan het begin van elk deel. Beide zijn overgetypt en doorzoekbaar gemaakt. Inhoudsopgaven en register overlappen elkaar en zijn hulpmiddelen om de duizenden pagina's tekst te doorzoeken. De gebruiker moet erop bedacht zijn dat deze eigentijdse toegangen de inhoud van de boeken niet geheel ontsluiten. In de Nederlandsche vrede-handeling en de Herstelde leeuw ontbreken inhoudsopgaven. De Herstelde leeuw bevat evenmin een register.