Verenigingen voor armenzorg en armoedepreventie in de negentiende eeuw

'Het doel der Maatschappij van Weldadigheid is hoofdzakelijk om den toestand der armen en lagere volksklassen te verbeteren, door zoodanige ontwerpen, die voor dezelve dienstig geoordeeld worden, ter uitvoering te brengen, inzonderheid door aan dezelve arbeid, onderhoud en onderwijs te verschaffen en hen uit dien toestand van verbastering, waartoe deze menschen, in het algemeen, vervallen zijn op te beuren, en tot eener hoogere beschaving, verlichting en weldadigheid op te leiden'.

Bij KB van 7 juli 1859 nr. 100 werd de doelstelling van de opnieuw opgerichte Maatschappij 'mede te werken tot verbetering van den toestand der lagere volksklassen'. (Goossens)

Om het bovenomschreven doel te bereiken stichtte de Maatschappij de ‘vrije’ kolonies Frederiksoord (1818), Willemsoord (1820) en Wilhelminaoord (1820), waar de bedeelde zich vrijwillig zou kunnen aanmelden om te worden opgeleid tot zelfstandig boer. Dat bleek al spoedig veeleer theorie.

In de praktijk werden contracten met derden afgesloten, gebaseerd op de opvoeding der kinderen in de vrije gestichten; de subcommissies/afdelingen bemiddelden hierbij, maar weesvoogden, diakoniën en armbesturen kregen het eeuwigdurend plaatsingsrecht. Voor de opvoeding was het nodig 'huisverzorgers' in dienst te nemen, hiertoe werden vaak onderofficieren aangezocht. Een ander deel van de kolonisten bestond uit 'bestedelingen, die op 'van jaar tot jaar'-contract werden geplaatst; vanaf het begin maakten vooral particulieren hiervan gebruik, familieleden, voogden en armbesturen. Vanaf 1819 kreeg de Mij. van de regering een verlaten fort bij Ommen in vruchtgebruik om daar bedelaars, die zich in de vrije kolonies niet tot zelfstandig boer zouden kunnen opwerken, te plaatsen. Hiertoe werden contracten met de overheid afgesloten. Een KB van 1822 schreef voor dat alle valide, voor de landbouw geschikte bedelaars naar de koloniën van de Mij. moesten worden overgebracht. In oktober 1822 vond het eerste contract plaats voor 1000 bedelaars.

In 1843 werd een gecommitteerde van de regering benoemd bij de Maatschappij met het recht op volledige inzage in de boeken en het bijwonen van de bestuursvergaderingen. Een nieuw contract legde vast dat de staat alle (on)roerende goederen uit Veenhuizen en Ommerschans zou aankopen om ze onmiddelijk weer in vruchtgebruik af te staan aan de Maatschappij. Deze verbond zich 9200 personen aldaar te verplegen.

Pas in 1859 werd de Maatschappij, met de overname van de dwangkolonies door de overheid, een echte, particuliere weldadigheidsinstelling.

subcommissies/afdelingen in het gehele land, maar vooral in het noorden en westen, veel minder in het zuiden.

Blijkens de Staten van rekening en verantwoording van inkomsten en uitgaven van de subcommissies, 1818-1853 bestonden in die periode de volgende afdelingen:

Almelo, Alkmaar, Amersfoort, Amsterdam, Appingedam, Assen, Bergen op Zoom, Breda, Bolsward, Brielle, Coevorden, Delft, Deventer, Doesburg, Dokkum, Dordrecht, Edam, Eindhoven, Elburg, Enkhuizen, Franeker, Geertruidenberg, Goes, Gorinchem, Gouda, Grave, Den Haag, Groningen, Haarlem, Hardenberg, Harlingen, Hattem, Heerenveen, Den Helder, Hellevoetsluis, Den Bosch, Heusden, Hoogeveen, Hoorn, Hulst, Kampen, Leeuwarden, Leiden, Lochem, Maassluis, Medemblik, Meppel, Middelburg, Montfoort, Monnickendam, Nijkerk, Nijmegen, Oosterhout, Purmerend, Rhenen, Rotterdam, Schiedam, Schoonhoven, Sloten, Sluis, Sneek, Steenwijk, Tholen, Tiel, Utrecht, Veere, Veghel, Vlaardingen, Vlissingen, Wageningen, Weesp, Winschoten, Woerden, Wijk bij Duurstede, IJlst, IJsselstein, Zaandam, Zaltbommel, Zierikzeee, Zutphen en Zwolle.

In deze eerste jaren waren er 9 militaire afdelingen, inclusief de Zuidelijke Nederlanden.

De 49 (burgerlijke) afdelingen in 1874; de 49 afdelingen in 1881, de 52 in 1887 en de 51 in 1889 zijn achtereenvolgens: Alblasserdam e.o., Alkmaar, Alphen e.o., Amersfoort, Amsterdam, Apeldoorn, Arnhem, Assen, Beemster, Bolsward, Breda, Dedemsvaart c.a. (v.a. 1881), Delft, Doetinchem e.o. (v.a. 1889), Deventer, Dokkum e.o. (in 1889 niet vermeld), Dordrecht, Ferweradeel (in 1887 en 1889 niet vermeld), Generaal van den Bosch te Frederiksoord e.o., Goes, Gorinchem, Gouda, Den Haag, Groningen, Haarlem, Haskerland, Heerenveen, Hoorn, Kampen, Leeuwarden, Leiden, Lopik-Ameide-Jaarsveld e.o. (v.a. 1880), Maarssen e.o., Maastricht, Meppel, Middelburg, Midwoud-Twisk e.o., Nijmegen, Purmerend, Rhenen (niet meer vermeld vanaf 1880), Rotterdam, Schermer (vanaf 1890), Schiedam, Schoonhoven (vanaf 1890), Sneek, Steenwijk, Tiel, Utrecht, Wageningen (vanaf 1889), Winschoten, Woerden, Wonseradeel (tot 1874), Zierikzee, Zutphen en Zwolle.

In 1874 zijn er nog 4 militaire afdelingen:

1e. Zuid-Holland, Zeeland en Noord-Brabant, bewesten de Donge en bezuiden de Amer;

2e. Noord-Brabant, be-oosten de Donge en benoorden de Amer en Limburg;

3e. Gelderland, Overijssel, Friesland, Groningen en Drenthe, en

4e. Noord-Holland en Utrecht

Totaal: 165 leden

In 1881 blijken de militaire leden van Limburg in de afdeling Maastricht te zijn overgegaan en worden voor het overige geen afdelingen meer vermeld, maar ledentallen per provincie:

totaal (dus zonder Limburg): 107. In 1890 totaal: 76.

(Zeer) kleine afdelingen vormden de correspondentschappen die, verpreid over het land  in 1874 652 leden telden, in 1880 580 en in 1889 483 leden.

Soms verdwenen deze correspondentschappen, soms groeiden ze uit tot afdelingen

(Erica, jaarboekjes 1874, 1881 en 1890).

Inspirator en stichter, en tot 1827 de spil van de Maatschappij: lt.-gen. graaf Johannes van den Bosch en de Provisionele Commissie.

bestuur: De Permanente Commissie (PC)

Van de eerste PC waren de leden dezelfde waren als van de Provisionele Commissie die de oprichting had voorbereid en die zich tijdens de eerste vergadering op 22 juni 1818 had opgeheven ; De PC vormde het dagelijks bestuur o.l.v. genoemde J. van den Bosch, die tevens tweede Assessor was in de Commissie van Weldadigheid, het hoofdbestuur, met prins Frederik als voorzitter (vergaderfrequentie te Den Haag van de uit 12 leden naast Frederik bestaande Commissie: 1 à 2 maal 's jaars).

Voorts was er een Commissie van Toevorzigt die zetelde in Amsterdam en onder voorzitterschap van kroonprins Willem stond (vergaderfrequentie 1 maal 's jaars).

Na de afsplitsing van de strafkolonies in 1859 werd het bestuur van de vrije kolonies hervormd en overgebracht naar Frederiksoord, de nieuwe vestigingsplaats van de Maatschappij.

Den Haag, Bureau in de Oude Molstraat E 202.

Het Hoofdgebouw van de kolonie te Frederiksoord.

Den Haag voor de Commissie van Welstand en voor de Permanente Commissie, Amsterdam voor wat betreft de Commissie van Toevorzigt. Na 1859 in het hoofdgebouw van de Maatschappij te Frederiksoord

ad doelstelling, activiteit en ad richtgroep en einddatum:

gegevens ontleend aan de inventaris van de archieven van de Maatschappij van Weldadigheid 1818-1970 door J.R. van der Zijden, J. Hagen, C.G.C. Meynen (uitgave rijksarchief Drenthe) en aan :

N.S. Calisch, Liefdadigheid te Amsterdam Overzigt van al hetgeen in Amsterdam wordt verrigt, ter bevordering van de stoffelijke, zedelijke en godsdienstige belangen, voornamelijk der minvermogenden en behoeftigen (Amsterdam 1851) 111-116. Uit echte bronnen bijeengebracht door [NSC]

ad bestuursleden:

's-Gravenhaagsche stadsalmanak voor het jaar 1840 en volgende jaren geeft namen van bestuurders van de landelijke vereniging en van het afdelingsbestuur.

Het jaarboekje Erica verschaft overzichten van (het bestuur van) de afdelingen, van de militaire leden en van de correspondenten, als ook jaarlijks een overzicht van giften en legaten van f. 10 of meer.

ad richtgroep:

gevangenen, bedelaars en wezen en boefjes behoorden na 1859 ook officieel niet meer tot de richtgroep van de Maatschappij, toen door de acte van scheiding van 1858 de dwang-inrichtingen van de Maatschappij door de overheid waren overgenomen.

inkomsten:

renten van het stichtingskapitaal, contributies der leden, opbrengten van de kolonies, inclusief de verpleeggelden, vrijwillige giften en legaten. De contributie van de leden volstond in de praktijk hooguit als bijdrage in de kosten voor de vrije kolonisatie van behoeftige gezinnen; de opvang van bedelaars, wezen, vondelingen en verlaten kinderen kwam volgens het Haagse stadsalmanak van 1840 'grootendeels voor rekening van de regering' via allerlei contractuele vergoedingen voor opvang en verzorging'.

leden

1. van de sub-commissies: Bij de oprichting leidde een grote ledenwerfactie tot 21.000 inschrijvingen, die een contributie opbrachten van f. 72.000. Op 1 april 1819: 21.187 leden; 1 april 1820 23.478. Daarna trad geleidelijk een daling tot in het gemiddelde bleef hangen op rond de 10.000 vanaf 1826. Het jaarboekje Erica van 1874 vermeldt een ledental van 5275, dat van 1881 een ledental van 4911, dat van 1890 van 4655.

2. leden-subcommissies: uit een vergelijking van de lijst van afdelingen in de inventaris van het verenigingsarchief waarop de dossiers 'Staten van rekening en verantwoording van inkomsten en uitgaven van de subcommissies, 1818-1853' (inv. no 1104-1111) betrekking hebben, met de lijst afdelingen in het jaarboekje Erica van 1890 blijkt dat van de subcommissies uit die beginperiode de volgende 44 in 1890 als zodanig verdwenen waren: de subcommissies te Almelo, Appingedam, Bergen op Zoom, Brielle, Doesburg, Dokkum, Edam, Eindhoven, Elburg, Enkhuizen, Franeker, Geertuidenberg, Grave, Hardenberg, Harderwijk, Hattum, Den Helder, Hellevoetsluis, Den Bosch, Heusden, Hoogeveen, Hulst, Lochem, Maassluis, Medemblik, Montfoort, Monnickendam, Nijkerk, Rhenen, Sloten, Sluis, Tholen, Veere, Vlaardingen, Vlissingen, Weesp, Wijk bij Duurstede, IJlst, IJsselstein, Zaandam en Zaltbommel.

Sommige hiervan waren ingekrompen tot correspondentschappen, andere waren mogelijk gefuseerd, weer andere geheel opgeheven. Dezelfde vergelijking van de gegevens laat zien dat daartegenover de volgende 13 nieuwe afdelingen erbij gekomen waren: Alblasserwaard, Alphen, Apeldoorn, Arnhem, Beemster, Dedemsvaart, Doetinchem, Haskerland, Lopik-Ameide, Maarssen, Maastricht, Midwoud-Twisk en Schermer.

(De dossiersnummers 2218 en 2222 bevatten resp. 'Ledenlijsten van afdelingen van de Maatschappij van Weldadigheid, 1895, 1923-1969' en 'Lijst met afdelingen van de Maatschappij van Weldadigheid per 25 november 1959, met vermelding van het aantal leden per afdeling, 1959.')

In dec. 1858 sluit de Commissie Baud, gevormd uit het bestuur dat in de loop van een slepend conflict met de regering is afgetreden, een nieuw contract (Acte van scheiding) af met de regering: de staat neemt Veenhuizen en Ommerschans over en neemt het beheer zelf ter hand (Wet van 19 aug. 1859). De strafkoloniën worden hierdoor staatsinstellingen en behoren niet meer tot de Mij. van Weldadigheid. Hiermee was een nieuwe Maatschappij van Weldadigheid ontstaan, waarvan de statuten werden goedgekeurd bij KB van 7 juli 1859 no 100. Het beheer van de staat werd door de nieuw benoemde 5 commissarissen en de directeur weer overgenomen van de gecommiteerden der regering die sinds december 1856 het dagelijks bestuur hadden gevormd. Aanvankelijk steeg het ledental weer en kwamen vele giften binnen, m.n. ook van het Koninklijk huis.

In plaats van de drie bestuurlijke commissies kwam het 'College van Commissarissen' en de sub-commissies werden voortaan afdelingen genoemd.

n.b. 

ad Koninklijk Besluit:

Goossens voorziet het Koninklijk (erkennings)Besluit van de Maatschappij van Weldadigheid van 7 juli 1859 van het nummer 83 (Staatscourant 16 juli 1859). Hij somt daarna de volgende herzieningsbesluiten op: KB van 19 januari 1861 nr. 76 (Staatsc. 13 februari 1861; KB van 28 februari 1878 nr. 21 (Staatsc. 22 maart 1878); KB van 26 januari 1888 nr. 20 (Staatsc. 4 april 1888)en KB van 13 Augustus 1888 nr. 27 (Staatsc. 15 november 1888).

ad einddatum:

Eind jaren 1950 werd een andere organisatievorm noodzakelijk geacht: de ledenvergadering van 23 december 1959 besloot de vereniging om te zetten in een stichting. Het passeren van de stichtingsacte op 11 mei 1960 had tot gevolg dat de weinige nog bestaande plaatseljke afdelingen werden opgeheven; de leden verdwenen, de Mij. kende voortaan alleen nog begunstigers.