© Huygens ING - Amsterdam. Bronvermelding: G.W.B. Borrie, 'Melchers, Gerrit Willem (1869-1952)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. URL:http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn1/melchers [12-11-2013]

MELCHERS, Gerrit Willem (1869-1952)

Melchers, Gerrit Willem, theoloog en politicus (Amsterdam 26-3-1869 - Bussum 27-6-1952). Zoon van Willem Johan Melchers, houtkoper en houtzaagmolenaar, en Aagje Knap. Gehuwd sinds 9-8-1894 met Maria Louisa Grau. Uit dit huwelijk werden 3 dochters en 1 zoon geboren.

Melchers bezocht na de lagere school enige jaren de HBS en kwam op 15-jarige leeftijd op het stedelijk gymnasium te Amsterdam, waar hij tot de beste leerlingen behoorde. Om financiële redenen moest hij in 1886 de school verlaten en trad in dienst bij de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij. In 1888 echter kon hij zijn studie weer opnemen, daartoe in staat gesteld door een studiebeurs van de gemeente Amsterdam. Hij ging in 1890 theologie studeren aan de Universiteit van Amsterdam en deed in 1894 zijn intrede als vrijzinnig predikant in Zuid-Scharwoude (N.H.). Naast zijn pastorale arbeid wijdde hij zich hier vooral aan de drankbestrijding. De grote sociale nood van de plattelandsbevolking bracht hem in aanraking met de socialistische beweging en in 1896 sloot hij zich - als eerste predikant - aan bij de SDAP. In een brochure onder de titel Eene belijdenis. Waarom ik lid werd van de Sociaaldemokratische Arbeiderspartij (1897), gaf hij verantwoording voor deze politieke keuze. Spoedig ontstonden er door zijn politieke optreden conflicten met het kerkbestuur en op 1 februari 1899 nam Melchers afscheid van de kerk. Hij vertrok als propagandist voor de SDAP naar Friesland; hier verzorgde hij - samen met Troelstra - sinds 1899 de uitgave van een weekblad Arm Friesland, dat in 1900 werd samengevoegd met het blad van de Groningse schildersgezel J.H.A. Schaper De Strijd (1898), weekblad voor de Arbeiderspartij, onder de naam De Volksstrijd.

In 1901 werd Melchers in het district Leeuwarden tot lid van de Tweede Kamer gekozen. In hetzelfde jaar volgde ook zijn verkiezing tot lid van de gemeenteraad van Leeuwarden, maar reeds in 1902 verhuisde hij wegens gezinsomstandigheden naar Den Haag. Hij publiceerde in deze jaren in het wetenschappelijk maandblad van de SDAP De Nieuwe Tijd en trad in de socialistische beweging zeer op de voorgrond. Persoonlijke conflicten in de partij deden hem echter besluiten zich in 1904 niet herkiesbaar te stellen voor de Tweede Kamer. De oprichting van de Centrale Arbeidersverzekerings- en Depositobank in Den Haag was mede oorzaak van de controverse met de leiding van de SDAP, in het bijzonder met Troelstra. Melchers behoorde tot de oprichters van De Centrale en werd in 1904 de eerste voorzitter van de Raad van Commissarissen. Hij zou deze functie tot 1947 vervullen.

In 1905 vestigde hij zich in Alkmaar als mededirecteur van een handelsbedrijf in kunstmeststoffen en veevoederartikelen. Hij was één der initiatiefnemers van een organisatorische bundeling van fabrikanten in deze branche en gedurende vele jaren (1911 -1937) redacteur van het orgaan van de vereniging, Schakels. Een korte tijd was hij in Alkmaar lid van de gemeenteraad (1907-1908). In 1908 bedankte hij voor H&T lidmaatschap der SDAP; moeilijkheden met zijn werkgever inzake politieke activiteiten en onvoldoende steun van de partijleiding in deze, waren de directe oorzaak van zijn vertrek.

Korte tijd daarna 23 augustus 1908 - deed Melchers wederom zijn intrede als predikant, in de gemeente Ursem (N.H.). Hij was op 27 juni 1907 toegetreden tot de Orde van Vrijmetselaren en een kennismaking met ds. A.S. Carpentier Alting -oprichter van de Nederlandsche Protestantenbond en vooraanstaand vrijmetselaar - was van grote betekenis voor zijn terugkeer tot het ambt. Hij werd hierna achtereenvolgens beroepen in Purmerend (1910), Almelo (1911) en Warga (1919). Gedurende de jaren twintig nam Melchers intensief deel aan de richtingsstrijd in de N.-H. kerk. In woord en geschrift kwam hij op voor de vrijzinnige modaliteit. Ook op politiek terrein was hij in deze tijd weer actief; in september 1918 was hij opnieuw lid geworden van de SDAP. Opmerkelijk was zijn stelling tegen het zg. Nederlands-Belgische Verdrag van 1925, dat het Schelde-regiem regelde en een betere verbinding van Antwerpen met de Rijn beoogde. In de door Coudenhove-Kalergi geïnspireerde Pan-Europa-beweging had Melchers een werkzaam aandeel en hij behoorde ook tot de oprichters van een afdeling van deze beweging in ons land. Op 15 april 1934 nam hij afscheid als predikant in Warga. Als voorganger van de afdeling der Vrijzinnig Hervormden stond hij daarna nog in Hengelo (1939-1941) en Bussum (1942-1945).

A: Het archief-Melchers is aanwezig in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam.

P: Behalve in bovengenoemde tijdschriften heeft Melchers geschreven in Vooruit. Weekblad der Arbeiderspartij voor 's-Gravenhage en omstreken. De Socialistische Gids en Maçonniek Tijdschrift. Van zijn brochures dienen genoemd te worden: Langs nieuwe wegen (Grouw, [1899]; Terug tot het ambt (Alkmaar, 1908); De Borromeoencycliek (Purmerend, 1910); Het ontstaan van het Christendom (Almelo, 1912); Pan-Europa ('s-Gravenhage, [1930]).

L: W.H. Vliegen, Die onze kracht ontwaken deed (Amsterdam, 1924) II, 190-192; J.M. Welcker, 'Een "rode" dominee, Gerrit Willem Melchers (1869-1952)', in Mededelingenblad. Orgaan van de Nederlandse vereniging tot beoefening van de sociale geschiedenis 7 (1970) 37 (juni) 2-21; G.W.B. Borrie, 'Gerrit Willem Melchers (1869-1952). Vrijmetselaar in een dynamische maatschappij', in Thoth. Tijdschrift voor Vrijmetselaren 26 (1975) 1 (maart) 1-58.

I: Gilles W.B. Borrie, Het leven als een te voltooien bouwwerk. Vijf portretten van vrijmetselaren (Zutphen 2000) 102.

G.W.B. Borrie

Bovenstaande biografie weerspiegelt de stand van het onderzoek tot aan het jaar van publicatie in het gedrukte deel van het BWN. Dit jaar is hieronder weergegeven. Alle daarna verschenen literatuur is niet in de tekst verwerkt en wordt evenmin vermeld in de literatuuropgave (onder L).

Oorspronkelijke versie opgenomen in: Biografisch Woordenboek van Nederland 1 (Den Haag 1979)
Laatst gewijzigd op 12-11-2013