© Huygens ING - Amsterdam. Bronvermelding: Frans Oudejans , 'Scheffer, Johannes (1909-1988)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. URL:http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn5/scheffer [12-11-2013]
SCHEFFER, Johannes (1909-1988)
Scheffer, Johannes, musicus en anglist (Amsterdam 21-9-1909 - Naarden 14-1-1988). Zoon van Johannes Scheffer, typograaf, en Maria Christina Stolp. Gehuwd op 17-8-1933 met Maria Hendrika Freijmuth (1911-1976). Uit dit huwelijk werden 1 zoon en 1 dochter geboren. Na haar overlijden gehuwd op 19-12-1985 met Truus Johanna Marie Woudenberg (geb. 1916). Uit dit huwelijk werden geen kinderen geboren.
De jeugd van Scheffer - 'Joep', zoals zijn familie hem
noemde - speelde zich op vele plaatsen af. Zijn ondernemende
vader zocht, gesteund door zijn vrouw, in binnen- en buitenland
werk, zodat de jonge Scheffer overal scholen bezocht, overigens
zonder dat zijn prestaties hieronder leden. Zo woonde het gezin
achtereenvolgens in Amsterdam, Berlijn (1915), Amsterdam,
Haarlem, Castleton bij New York (1919), Amsterdam en
uiteindelijk in Haarlem. Van zijn vader kreeg Scheffer
muziekles op een harmonium. Later kwamen daar klarinet, kornet
en dwarsfluit bij. Op aanraden van dirigent J.A. Meng leerde
hij ook trombone spelen; dit zou zijn favoriete instrument
worden. Van 1924 tot 1930 maakte de jonge Scheffer deel uit van
verschillende muziekverenigingen in Haarlem en omgeving,
uiteindelijk zelfs van drie tegelijk. Bovendien speelde hij nu
en dan trombone in een jazzorkestje.
Inmiddels had Scheffer in 1928 aan de Haarlemse Da Costa-kweekschool de onderwijsbevoegdheden behaald, twee jaar later gevolgd door de hoofdakte. Na enkele tijdelijke posten aanvaardde hij in augustus 1931 een betrekking als onderwijzer in Landsmeer, maar in zijn vrije tijd bleef hij in orkestverband trombone spelen. Zo trad 'Pi' - zoals vanaf die tijd Scheffers bijnaam luidde - omstreeks 1930 toe tot 'The Hot Syncopators', een dansorkest in Haarlem. Zo'n drie jaar daarna stapte hij over naar de 'The Blue Ramblers'. Van dit amateur-dansorkest, later omgedoopt in 'The Blue Stars', kreeg hij spoedig de leiding. Met door hem, naar het voorbeeld van de Britse dansbands van de BBC, geschreven arrangementen zou het orkest naam maken en nam het met toenemend succes deel aan concoursen.
De jeugdige trombonist trok de aandacht. Toen hij in 1937 werd uitgenodigd in 'Mephisto' te Rotterdam mee te spelen met de beroemde tenorsaxofonist Coleman Hawkins, werd Scheffer aangekondigd als 'Nederlands beste jazz-trombonist'. Meer gastoptredens bij buitenlandse (jazz)bands die een tournee door Nederland maakten, volgden. Zo was hij er bij toen op de avond van 22 juni 1937 het sterrenconcert 'Swing that music' door de BBC vanuit Scheveningen werd uitgezonden. Helaas moest Scheffer zich in augustus, bij het begin van het schooljaar, laten vervangen, zodat hij niet kon meewerken aan een serie historisch geworden plaatopnamen. In feite leidde hij dan ook een soort dubbelleven: overdag de school en in zijn vrije tijd de muziek.
Tijdens de Duitse bezetting kreeg Scheffer - sinds 1939 onderwijzer in Amsterdam - aanvankelijk weinig kans zich muzikaal te uiten. Toen er in 1942 een einde kwam aan 'The Blue Stars' - in de oorlog 'De Blauwe Sterren' geheten - besloot hij in oktober van dat jaar als beroepsmusicus toe te treden tot het door pianist Dick Willebrandts geformeerde 'Radio-Orkest', dat tot begin september 1944 zou bestaan. Dit orkest bracht amusementsmuziek, maar ook - voor de bezettingsjaren opmerkelijk - bigband-jazz. Scheffer speelde hier trombone, maar onderscheidde zich vooral als arrangeur. Wat muzikale kwaliteit betreft, behoorde het orkest tot de beste uit de geschiedenis van de Nederlandse big bands. Ook de nazi-propaganda maakte er graag gebruik van. Zo werden speciaal hiertoe gemaakte opnamen van Engelstalige nummers in voor Groot-Brittannië bestemde programma's van de Deutsche Europa Sender ingepast; de arrangementen hiervoor waren vrijwel alle van Pi Scheffer, zij het dat ze niet voor deze programma's waren geschreven. In het laatste oorlogsjaar was hij in Amsterdam betrokken bij de uitgave van enkele illegale nieuwsbladen: van november 1944 tot mei 1945 van het Zondagsblad en van maart tot mei 1945 van Novum .
Toen de AVRO in januari 1946, na lange onderbreking, opnieuw mocht uitzenden, kreeg Willy Kok de opdracht voor deze omroepvereniging een orkest samen te stellen. Het werd 'The Red, White and Blue Stars', waarin Pi Scheffer een belangrijk aandeel kreeg als trombonist en arrangeur. De band kwam moeizaam op gang, en al gauw moest Kok terugtreden. Vervolgens kreeg Scheffer de leiding; het orkest ging 'The Skymasters' heten. Hij verwierf hiermee snel een grote populariteit, en hoewel hij het orkest slechts tot 1 september 1951 aanvoerde, is zijn naam er sindsdien mee geïdentificeerd. Scheffer gaf het orkest een eigen klank, mede dankzij zijn studie van harmonieleer en contrapunt bij Ernest Muller en van directie bij Toon Verhey in de jaren 1949-1951.
Toch bleek alleen amusementsmuziek voor Scheffer te eenzijdig. Zelf was hij liefhebber van de door Duke Ellington en Stan Kenton gespeelde progressieve jazzmuziek, die evenwel noch bij de omroep noch bij het grote publiek bleek aan te slaan. In 1951 koos Pi Scheffer toch weer voor het onderwijs, eerst aan een school in Amsterdam, later aan een ULO in Naarden. Hij behaalde de aktes MO-A en -B Engels en werd in 1955 benoemd tot docent aan het Amsterdamse Vossius-gymnasium. Begin 1959 deed hij doctoraalexamen Engels aan de Universiteit van Amsterdam; het jaar erop werd hij benoemd aan het Nieuwe Lyceum in Hilversum.
Terzelfder tijd bleef Scheffer de muziek trouw. Hij leidde kleine radio-ensembles als 'Arabesque' en 'The O.K. Wobblers' en maakte arrangementen voor onder meer 'Het Metropole Orkest', 'De Zaaiers' en voor het Concertgebouworkest toen dat, in 1960, een grammofoonplaat met lichte muziek opnam. Ook schreef hij soms humoristische composities, zoals een melodie voor fietsbel, tuinslang, fluit en orkest voor het radioprogramma Showboat van de VARA. Voor de NCRV presenteerde Scheffer van 1955 tot 1964 het televisieprogramma Pas geperst en van 1961 tot 1964 Muziek voor U , waarvoor hij een twintig man sterk orkest formeerde.
Naast al deze activiteiten vond de energieke Scheffer in deze jaren nog een nieuw werkterrein. Na een ontmoeting in 1959 met de muziekuitgever Piet Molenaar ging hij componeren en arrangeren ten behoeve van harmonie- en fanfareorkesten. Het zou hem in deze kring grote faam bezorgen, vooral omdat hij een originele kijk had op de mogelijkheden van dit genre, dat hem als geboren koperblazer na aan het hart lag. Sinds september 1983 zweeg Scheffers trombone; hij legde zich toe op componeren, arrangeren en het nu en dan leiden van een radio-orkest.
Ondanks deze drukke werkzaamheden was Scheffer zich blijven bezighouden met de studie van de Engelse taal. In 1964 benoemde de Universiteit van Amsterdam hem tot wetenschappelijk hoofdmedewerker bij de nieuwe opleiding tolk-vertaler Engels. Hij ging werken aan een proefschrift, The progressive in English , waarop hij op 26 maart 1974 bij prof. A.L. Vos promoveerde. In een van de stellingen bij zijn dissertatie beklemtoonde de 64-jarige doctor de sociale en educatieve waarde van het spelen in een brass band; onderwijzer was hij immers altijd gebleven.
Nog voordat Scheffer in 1974 zijn wetenschappelijke loopbaan wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd beëindigde, openbaarden zich bij hem tekenen van de ziekte van Parkinson. Toch bleef hij nog jaren muzikaal actief, in hoofdzaak voor blaasorkesten, waarvoor 35 composities en 31 arrangementen in druk verschenen. Ook werkte hij voor onder meer de Marinierskapel en de Amsterdamse Politiekapel. Composities als de suite Highroad impressions uit 1960, de bewerking van Nederlandse volksliedjes in moderne stijl Going Dutch uit 1970 en de suite Lords of the seas uit 1984 genoten ook over de grenzen bekendheid. Van Scheffers vroegere composities uit de tijd van big band - dat wil zeggen hoofdzakelijk vóór 1960 -, is All Aboard bekend gebleven als herkenningsmelodie van 'The Skymasters'.
Scheffers laatste stuk, Come Dancing, dateert uit 1987, want hoewel zijn ziekte verergerde, bleef hij tot het laatst componeren. In oktober 1987 ging zijn gezondheid zo achteruit dat hij moest worden opgenomen in een ziekenhuis. Begin januari 1988 overleed Pi Scheffer, de man die als orkestleider, componist, arrangeur en trombonist de beoefening van de amusements- en jazzmuziek in Nederland zulke belangrijke impulsen gaf.
A: Nooit uitgebrachte geluidsopnamen op band van Scheffer in het Nederlands Jazz Archief te Amsterdam.
P: Behalve de in de tekst genoemde dissertatie: 'De ''Swingperiode''', in Rolf ten Kate [e.a.], 6 over Jazz. Kaleidoscoop van een deels miskende, deels overschatte muze (Zaandijk 1958) 39-54. Voor een lijst van in druk uitgegeven blaasmuziekwerken en -arrangementen zie: Jan Bakels, 'Pi Scheffer (1909-1988)', in ANUM-Klanken. Officieel orgaan van de Algemene Nederlandse Unie van Muziekverenigingen 12 (1989) 9 (sept.) 35-35. De muziekbibliotheek van het Nederlands Omroepproduktie Bedrijf NV te Hilversum bezit 150 naoorlogse composities en 1394 arrangementen van Pi Scheffer. Discografie: The Dutch jazz&blues discography, 1916-1980. Onder red. van Wim van Eyle (Utrecht 1981) 167, 195, 200. Verder: 't Komt wel weer in orde. Dick Willebrandts en zijn orkest, 1943-1944 (LP: Panachord H 2012); Dick Willebrandts en zijn Radio-Orkest (CD: Grannyphone D 401); The Skymasters 1946-1954, o.l.v. Pi Scheffer en Bep Rowold (LP: Philips 64 40 143); It's Charleston time again. The O.K. Wobblers o.l.v. Pi Scheffer, 1968 (LP: Artone MD&S 3150).
L: Tony Palmer, All you need... De geschiedenis van de lichte muziek in de twintigste eeuw [Ned. bewerking] (Bussum 1977); Jazz&geïmproviseerde muziek in Nederland . Onder red. van. Wim van Eyle (Utrecht [etc.] 1978); Martin Schouten, Voor de oorlog. Herinneringen aan de jaren '30 (Amsterdam 1982) 54-58; M.R. Ziegler, in De Telegraaf , 21-9-1984; Arend Evenhuis, in Trouw , 9-6-1986; Jan van Herpen, in Mens en Melodie 43 (1988) 181-184; 'In memoriam Pi Scheffer', in Caecilia. Officieel orgaan van het muziekverbond van België 38 (1988) 23; Loek Pâques, Van toeten en blazen. Leven en werken van Pi Scheffer [Ongepubliceerde doctoraalscriptie vakgroep Muziekwetenschap, RU Utrecht] (Utrecht 1988).
I: Radio encyclopaedie . Samengesteld door J.J.L. van Zuylen (2de dr.; Amsterdam 1949) fotokatern 5.
Frans Oudejans †
Bovenstaande biografie weerspiegelt de stand van het onderzoek tot aan het jaar van publicatie in het gedrukte deel van het BWN. Dit jaar is hieronder weergegeven. Alle daarna verschenen literatuur is niet in de tekst verwerkt en wordt evenmin vermeld in de literatuuropgave (onder L).
Oorspronkelijke versie opgenomen in: Biografisch Woordenboek van Nederland 5 (Den Haag 2002)Laatst gewijzigd op 12-11-2013