© Huygens ING - Amsterdam. Bronvermelding: J.L. Goedegebuure, 'Marsman, Hendrik (1899-1940)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. URL:http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn1/marsman [09-08-2016]

MARSMAN, Hendrik (1899-1940)

Marsman, Hendrik, schrijver (Zeist 30-9-1899 - Aan boord van de SS 'Berenice' in Het Kanaal 21-6-1940). Zoon van Jan Frederik Marsman, boekhandelaar, en Maria Adriana Johanna van Wijk. Gehuwd sinds 18-12-1929 met Rina Louisa Barendregt (1897-1953). Uit dit huwelijk werden geen kinderen geboren.

Marsman bezocht te Zeist de lagere school van de Evangelische Broedergemeente, en te Utrecht de Rijkshogereburgerschool. Uit zijn HBS-tijd dateert de vriendschap met Arthur Lehning, die afkomstig was uit de van oorsprong Duitse Hernhuttergemeenschap te Zeist, een milieu waarin Marsman regelmatig verkeerde en dat een onmiskenbare invloed op zijn latere ontwikkeling heeft gehad. Van jongs af aan kampte hij met een zwakke gezondheid en om die reden werd hij afgekeurd toen hij in 1914 toelatingsexamen deed voor de Zeevaartschool, zoals later ook voor militaire dienst.

In 1916 schreef hij zijn eerste - ongepubliceerd gebleven - gedichten, die van weinig belang zijn. Toen hij in 1918 door een langdurige longontsteking aan het bed gekluisterd was, ontstond poëzie die voor het eerst zijn eigen, onvervreemdbaar accent droeg al is er duidelijk de invloed in op te merken van Herman van den. Bergh, de belangrijkste figuur van het avant-garde tijdschrift Het Getij. Overigens zou Marsman nooit aan dit blad meewerken. Hij debuteerde als dichter in december 1918 in Stroomingen. Ook publiceerde hij nog in Albert Verweys orgaan De Beweging (1919).

De gedichten uit de eerste periode, die Marsman volgens de indeling van het door hemzelf samen gestelde Verzameld -werk (1938) laat beginnen in 1919, worden inhoudelijk gekenmerkt door projectie van het lyrisch ik in de kosmische ruimte en formeel door expressionistische tendensen in beeldspraak en versbouw. Tijdens een reis in de zomer van 1921 naar Berlijn kwam hij zeer sterk onder de indruk van expressionistische schilders als Franz Marc en dichters als Heym, Trakl en Stramm. In 1923 verscheen zijn eerste bundel Verzen, naar de kleur van het omslag weldra bekend als 'het rode boekje'. Met deze publikatie vestigde hij zijn naam als belangrijkste figuur in de naoorlogse literatuur, een positie die hij wist te versterken door zijn felle kritieken, waarin hij de eis stelde van een moderne poëzie, 'koel en soepel'.

Inmiddels was hij in 1921 begonnen met de juridische studie aan de Leidse universiteit. In 1922 deed hij staatsexamen gymnasium om toegang te krijgen tot het kandidaatsexamen rechten, dat hij in 1924 aflegde. Daarna zette hij zijn studie voort aan de Universiteit van Utrecht.

Eind 1924 werd Marsman, samen met zijn vriend Roel Houwink, de redactie opgedragen van De Vrije Bladen waarin de jongere schrijvers en dichters zich een jaar tevoren hadden verzameld nadat de groep om Het getij uiteengevallen was. Nu had hij de gelegenheid het geambieerde leiderschap uit te oefenen. Hij begon zijn redacteurschap van jaargang 1925 met enige stormachtige manifesten, waarmee hij streefde 'naar een sterk en bezielend groepsleven, naar het samenspannend verzet en élan van een jeugd'. In feite waren zijn appèls al evenzeer gericht tot zijn generatiegenoten als tot zichzelf om de weggeëbde vitaliteit en creativiteit weer op te roepen. Toen de verwachte resultaten niet snel genoeg kwamen trok hij zich aan het eind van de jaargang teleurgesteld terug als redacteur.

Vanaf ongeveer 1926 vangt een tweede fase in zijn dichterschap aan, waarin een sterke gepreoccupeerdheid met de dood, nu eens gevreesd, dan weer verlangd, op de voorgrond treedt. Voordien was dit probleem nooit afwezig in zijn poëzie, maar het werd verhuld door 'vitalistische' elementen. De bouw van zijn verzen wordt klassieker, de zeggingswijze minder kernachtig. In maatschappelijk opzicht voelde hij zich een tijd lang aangetrokken tot de hiërarchische structuur van de rooms-katholieke kerk vanuit de verwachting dat een dergelijke orde hem het bezielde verband zou verschaffen dat zijn leven zin kon geven. Om dezelfde reden ging zijn belangstelling uit naar de corporatieve staatsleer van het fascisme, waarin hij parallellen ontdekte met zijn idee dat de regering in handen diende te zijn van aristoi.

Later zou hij deze periode van zijn leven 'een tijdperk van zoeken' noemen. Dat gold ook zijn leven buiten de literatuur. In juni 1928 was hij als jurist afgestudeerd, maar het zou tot eind 1929 duren voordat hij zich als advocaat te Utrecht vestigde. In het najaar van 1933 besloot hij zich uit zijn praktijk terug te trekken om met zijn vrouw een buitenlandse reis te maken die van beslissende betekenis is geweest voor zijn verdere evolutie. In Spanje, Noord-Afrika en Italië trof hij een sfeer waarin hij zich wist te bevrijden van wat hem in Nederland gehinderd had: bekrompenheid, het calvinisme met zijn zondebesef en zijn persoonlijke doodsproblematiek. In het culturele klimaat van de Middellandse Zee leerde hij dood en leven te accepteren als twee niet te scheiden aspecten van het bestaan, en vond hij een synthese tussen de klassieke beschaving en de beste elementen van twintig eeuwen Christendom. Bovendien bracht een verblijf in het door de nazi's geregeerde Duitsland hem tot het inzicht dat hij in de praktijk van het fascisme zijn maatschappelijke ideeën niet terug kon vinden, ook al omdat hij wars was van ieder nationalisme. Vanaf zijn terugkeer in Nederland manifesteerde hij zich als verdediger van de Westeuropese cultuur die hij door massa-ideologieën bedreigd zag. Deze visie zou zijn poëtische neerslag krijgen in de bundel Tempel en kruis, die hij kort voor zijn dood voltooide.

In 1936 verliet hij Nederland voorgoed. Tot het voorjaar van 1937 woonde hij te Brussel om daarna op verschillende plaatsen in de Zwitserse en Franse Alpen verblijf te gaan houden, mede met het oog op zijn immer zwakke gezondheid. Ten slotte vestigde hij zich in het dorpje Saint-Romain in de Côte d'Or. Daar werd hij opgeschrikt door de Duitse inval, die hem en zijn vrouw ertoe bracht via Bordeaux naar Engeland te vluchten. Het schip waarop hij zich bevond werd in de nacht van 20 op 21 juni 1940 door een Duitse duikboot getorpedeerd, waarbij de meeste opvarenden verdronken. Mevrouw Marsman was een van de overlevenden.

Over Marsmans betekenis en invloed is zeer verschillend geoordeeld. Bij leven werd hij algemeen beschouwd als de literaire leider, met name in kringen rond De Vrije Bladen en De Gemeenschap. Na 1931 werd hij enigszins overschaduwd door het optreden van Menno ter Braak en E. du Perron in Forum, waarin hij zelf ook publiceerde. Na de oorlog heeft men oog gekregen voor zijn zwakke zijden: een pathetiek die niet zelden overgaat in retoriek en een eenzijdige gerichtheid op de lyriek die zijn herhaalde proeven in verhalend proza heeft doen mislukken. Maar juist die facetten van zijn schrijverschap zijn ook verantwoordelijk voor zijn blijvende kwaliteiten: de bezieling die nog steeds uit zijn gedichten blijkt, en het scherpe inzicht in het wezen van de poëzie dat uit zijn kritische geschriften spreekt.

A: Archief-Marsman in de Koninklijke Bibliotheek en collectie-Marsman in het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum in Den Haag.

P: Volledige bibliografie van G.H.'s-Gravesande in het Marsman-nummer van "Criterium" 1 (1940) 9 (september) 614-616.

L: Behalve het genoemde "Criterium"-nr.: Arthur Lehning, De vriend van mijn jeugd. Herinneringen aan H. Marsman ('s-Gravenhage [enz.], 1954); A.W.P. van der Ree, Interpretatie van Marsman, kriticus van anderen en het eigen - ik (Amsterdam, 1956); Arthur Lehning, Marsman en het expressionisme ('s-Gravenhage, 1959); René Verbeeck, De dichter H. Marsman (Lier, 1959); H. Marsman (Amsterdam, 1960). Schrijvers prentenboek: 4; Paul de Wispelaere, Hendrik Marsman (Brugge [enz.], 1975); Hannemieke Postma, Marsmans 'Verzen'. Toetsing van een ergocentrisch interpretatiemodel (Groningen, [1977]).

I: P. de Wispelaere, Hendrik Marsman (Den Haag [etc.] 1975) afbeelding tegenover pagina 55. [Foto:K. van de Pol; Marsman in 1936].

J.L. Goedegebuure

Bovenstaande biografie weerspiegelt de stand van het onderzoek tot aan het jaar van publicatie in het gedrukte deel van het BWN. Dit jaar is hieronder weergegeven. Alle daarna verschenen literatuur is niet in de tekst verwerkt en wordt evenmin vermeld in de literatuuropgave (onder L).

Oorspronkelijke versie opgenomen in: Biografisch Woordenboek van Nederland 1 (Den Haag 1979)
Laatst gewijzigd op 09-08-2016