© Huygens ING - Amsterdam. Bronvermelding: P. Smit, 'Heukels, Hendrik (1854-1936)', in Biografisch Woordenboek van Nederland. URL:http://resources.huygens.knaw.nl/bwn1880-2000/lemmata/bwn3/heukels [12-11-2013]

HEUKELS, Hendrik (1854-1936)

Heukels, Hendrik, kenner der Nederlandse flora (Deventer 11-9-1854 - Haarlem 8-3-1936). Zoon van Lulof Heukels, schilder, en Hendrikjen Wissink. Gehuwd op 17-12-1879 met Johanna Hoetink. Na haar overlijden (22-11-1902) gehuwd op 18-12-1903 met Alida Johanna de Kruijff. Uit beide huwelijken werden geen kinderen geboren.

Na in 1871 het diploma HBS te Deventer te hebben behaald, bereidde Heukels zich voor op het leraarschap door het behalen van de Akten K I, II en IV, waardoor hij bevoegd was wiskunde, werktuigkunde, delfstof-, aard-, plant- en dierkunde te doceren. Hij werd achtereenvolgens leraar aan de HBS te Almelo (1877), aan de HBS en burgeravond-school te Nijmegen (1879) en aan de Rijkskweekschool voor Onderwijzers aldaar (1880). In 1890 werd Heukels benoemd tot leraar in de natuurlijke historie en de natuurkunde aan de Gemeentelijke Kweekschool te Amsterdam en per 1 januari 1902 tot leraar natuurlijke historie aan de HBS aldaar, een functie die hij zou vervullen tot zijn pensionering in 1918. Heukels' gezin verhuisde daarna naar Bloemendaal en vestigde zich ten slotte in 1925 in Haarlem.

Heukels was vóór alles een onderwijsman; zo schreef hij ter verbetering van het onderwijs in de kennis der natuur op de lagere school voor de aankomende onderwijzer een handleiding (1891); een apart boek was gewijd aan het lager onderwijs in de dierkunde (1895/1896); ten dienste van landbouwcursussen gaf hij een handleiding uit (1894); terwijl hij voor het gymnastiekonderwijs een overzicht gaf van de bouw van het menselijk lichaam (1891).

Het meest bekend is de naam Heukels bij vele generaties van scholieren en leraren door zijn Schoolflora van Nederland, waarvan de eerste editie verscheen in 1893 en de laatste (18e) in 1933. Het was toen langzamerhand duidelijk geworden dat het werk zich te zeer had uitgebreid voor normaal schoolgebruik; uit de samenwerking tussen Heukels en een andere gerenommeerde Nederlandse florist, W.H. Wachter, ontstond toen als voortzetting de Beknopte schoolflora voor Nederland (Groningen, 1932). Na het overlijden van Heukels verzorgden respectievelijk Wachter, S.J. van Ooststroom en J. Mennema de redactie van dit werk, dat in 1960 met de 10e druk verscheen onder de gewijzigde titel Beknopte school- en excursieflora van Nederland. Van Heukels' bijna even bekende Geïllustreerde school flora verscheen in 1900 de eerste druk. Latere drukken werden door Wachter en Van Ooststroom verzorgd. Vanaf de 14e druk (1956) verscheen dit werk onder de titel Flora van Nederland. Deze laatste titel moet niet verward worden met het door Heukels zelf uitgegeven werk De flora van Nederland (Groningen, 1909-1911. 3 dl.), bedoeld als een beschrijving van de bouw, de verspreiding en verdere bijzonderheden van alle in Nederland in het wild groeiende planten.

Veel deed Heukels ook aan de popularisering van natuurstudie; samen met H.W. Heinsius nam hij het initiatief tot oprichting van de Nederlandsche Natuurhistorische Vereeniging (1901), waarvan hij tot 1916 voorzitter was. Een van de doelstellingen van deze vereniging was het beschermen van uit natuur-historisch oogpunt belangrijke terreinen. Dit leidde ertoe dat onder voorzitterschap van Heukels in februari 1905 een vergadering bijeen werd geroepen die het initiatief nam tot oprichting van de Vereeniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland; Heukels werd penningmeester.

Van zijn overige activiteiten moge nog worden genoemd Heukels' initiatief om te komen tot een standaardisatie en inventarisatie van Nederlandse plantennamen, op grond van welke prestatie hij werd benoemd tot lid van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Tot slot moet worden vermeld dat hij als conservator van het herbarium der Nederlandsche Botanische Vereeniging de standaardcollectie dezer vereniging geheel opnieuw geordend heeft en daarin zijn eigen, zeer rijke, herbarium verwerkte.

P: Kennis der Natuur. Leerboek der natuurkunde, dierkunde en plantkunde (Leiden, 1891. 2 dl.) -vanaf 1897 gesplitst in serie voor a.s. onderwijzers en studerenden voor hoofdakte; Het menschelijk lichaam (Leiden, 1891); Landbouwflora voor bouw- en weiland (Amsterdam, 1894); Schetsen uit het leven der dieren, ten dienste van het lager en middelbaar onderwijs (Amsterdam, 1895/ 1896); Woordenboek der Nederlandsche Volksnamen van planten... (Amsterdam, 1907). Opnieuw uitg. met een inl. van H.J.T.M. Brok; biografie P. Smit (Utrecht, 1987); Lijst van Nederlandsche, Hoogduitsche, Fransche en Engelsche namen van planten (Leiden [etc.], 1910).

L: Behalve herdenkingen in NRC, 10, 11 en 12-3-1936: P. Jansen en W.H. Wachter, in Nederlandsch Kruidkundig Archief 46 (1936) 297-300; J.P. Thijsse, in De Levende Natuur 40 (1936) 312; G.A. van Schaik, in Natura 35 (1936) 4 (april) 61-63; W.H. Wachter, 'H. Heukels 11 september 1854-8 maart 1936', in Heukels, Van Ooststroom, Flora van Nederland 19e dr. (Groningen, 1977) 3-4; P. Smit, 'Hendrik Heukels en de floristiek', in onder P genoemde uitg. van H. Heukels, Woordenboek... (Utrecht, 1987) CIII-CXXI.

P. Smit

Bovenstaande biografie weerspiegelt de stand van het onderzoek tot aan het jaar van publicatie in het gedrukte deel van het BWN. Dit jaar is hieronder weergegeven. Alle daarna verschenen literatuur is niet in de tekst verwerkt en wordt evenmin vermeld in de literatuuropgave (onder L).

Oorspronkelijke versie opgenomen in: Biografisch Woordenboek van Nederland 3 (Den Haag 1989)
Laatst gewijzigd op 12-11-2013