© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Frans Willem Lantink, Enschedé, Christina, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/ChristinaEnschede [13/01/2014]
Enschedé, Christina Gerarda (geb. Haarlem 10-12-1791 – gest. Haarlem 6-3-1873), tekenares en aquarelliste. Dochter van Johannes II Enschedé (1750-1799), stadsdrukker en firmant van Joh. Enschedé en Zoonen, en Johanna Elisabeth Swaving (1754-1826), vanaf 1799 firmante van Joh. Enschedé en Zoonen. Christina Enschedé bleef ongehuwd.
Christina Gerarda was in het gezin Enschedé de vijfde van negen kinderen en de derde dochter. Het milieu waarin zij opgroeide was dat van de gegoede en ontwikkelde burgerij. Haar leven als ongetrouwde dochter, zuster en tante van firmanten van de Haarlemse drukkersfirma – stadsdrukker en uitgever van de Oprechte Haarlemsche Courant – kan gelden als voorbeeld van typisch Haarlemse Biedermeier: een tamelijk welgesteld en ingetogen bestaan gericht op familie en haar eigen intieme tekenkunst als liefhebberij. Het huis van ‘Tante Chrisje’ op de Oude Groenmarkt was regelmatig het trefpunt voor familieavonden, vaak opgeluisterd met eigen muziek- en toneelvoorstellingen. In haar dagboeken meet Christina Gerarda niet alleen de barometer van de Haarlemse buitenlucht, ook noteert zij precies alle kwalen en ziektegevallen van familieleden. Van haar belangstelling voor sociale werken getuigt een door haar georganiseerde loterij van handwerken.
De na haar dood geveilde inboedel versterkt dit beeld van een ingetogen deftig en rustig bestaan. In de veilingcatalogus ‘van zeer net geconserveerd huisraad’ staat een eindeloze reeks keurige huishoudelijke voorwerpen opgesomd, zoals een ‘taarteschepper met ivoren heft’ en ingelegde gemberlepels. Opvallend in de nagelaten en eveneens geveilde bibliotheek zijn het grote aantal reisverslagen en enkele atlassen. Christina Gerarda reisde graag en van haar impressies van de Rijn, het Thüringerwald en Interlaken maakte zij uitvoerige verslagen, pendanten van de schetsboeken waarin zij – in de buitenlucht – tekeningen maakte van wat zij zag op die reizen. Ook bezocht zij het strand van Scheveningen en de omgeving van Nijmegen, Rhenen en Wolfheze om te tekenen.
Als tekenares stond Christina Gerarda in een familietraditie: veel van haar verwanten tekenden met groot plezier. Zo zijn er veel schetsen en levendige karikaturen bewaard gebleven van de hand van haar broer Johannes III en haar neef Johannes IV Enschedé, firmanten van het familiebedrijf. Christina Gerarda leek ook een rolmodel te vervullen voor een aantal vrouwelijke familieleden – en niet alleen in haar eigen generatie – voor wie tekenen kennelijk als een passende tijdbesteding werd beschouwd. Van haar zuster Sandrina Christina Elisabeth Kuil van Troyen-Enschedé bevinden zich vier bloemstillevens, aquarellen, in het Teylers Museum. Haar nichtje Edzardina Jacoba Tjarda van Starkenborgh Stachouwer-Enschedé (1847-1913) presenteerde in 1874 enige werken op een tentoonstelling in Groningen. Ook zijn er geaquarelleerde bloemstillevens bekend van Adriana Maria Enschedé (1864-1926) en portretten van Jacoba Catharina Enschedé (1828-1883).
Van Christina Gerarda bevindt zich in de openbare collectie van het Frans Hals Museum (Haarlem) een olieverfschilderij: een fruitstilleven dat geïnspireerd lijkt op de bloemstukken van de Haarlemse schilder Vincent van der Venne (1736-1811). Dit ‘kabinetstukje’ schonk zij in 1829 aan de Haarlemse dichter Jan van Walré (1759-1837), schoonvader van haar broer Johannes III Enschedé, die er een lyrisch gedicht op schreef. Opmerkelijk is de toon waarop de bejaarde man zich richt tot de bijna veertigjarige ongetrouwde juffrouw: ‘Maagden-lach en vriendlijke aanblik. Maakt mijn avondstond nog schoon’. Verder zijn van haar vooral tekeningen en aquarellen bekend van landschappen en van bloemstukken die met fijne, botanische precisie getekend zijn en vaak in een arrangement van vormcontrasten, bijvoorbeeld trosnarcis en stokrozen, weergegeven.
Christina Gerarda was bijna tachtig jaar oud toen zij overleed. Zij werd begraven op de algemene begraafplaats Kleverlaan te Haarlem.
Naslagwerken
Scheen; Thieme; Wurzbach.
Archivalia
- Haarlem: Stichting Museum Enschedé.
- Den Haag: Privé-archief F.A.J. Enschedé.
Werk
Het fruitstuk, olieverf op paneel, in het Frans Hals Museum (Haarlem), dateert uit 1829 en zit nog in de originele lijst. Het Teylers Museum (Haarlem) bezit twee aquarellen (penseel in waterverf) van bloemstillevens. De Stichting Museum Enschedé (Haarlem) heeft een aantal tekeningen en een uitgebreid schetsboek met reisverslagen over Duitsland en Zwitserland. In het archief van F.A.J. Enschedé bevinden zich, behalve enkele tekeningen en aquarellen, ook producten van Christina Gerarda’s knipkunst.
Literatuur
Frans Willem Lantink, Koosje Sierman en Johan de Zoete, Voor stad en staat. Beelden van driehonderd jaar bedrijfsgeschiedenis. Joh. Enschedé 2003-1703 (Haarlem 2003).
Illustratie
Foto, door onbekende fotograaf, ongedateerd (Museum Enschedé, Haarlem).
Auteur: Frans Willem Lantink
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 646
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.