© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Redactie, Dillema, Foekje, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Dillema [04/06/2018]
DILLEMA, Foekje
Pieters (geb. Burum, Friesland 18-9-1926 – gest. Kollum, Friesland
5-12-2007), atlete en gymnastieklerares. Dochter van Pieter Klazes Dillema
(1898-1988), en Sybrigje Foekes van Straten (1900-1985). Foekje Dillema bleef
ongehuwd.
Foekje Dillema werd geboren als derde van de in totaal acht kinderen die vader Pieter en moeder Sybrigje zouden krijgen. Het arme gezin woonde in bij grootvader Foeke Dillema, die een brandstoffenhandel dreef. Haar vader was werkloos en zat verplicht in de werkverschaffing. Foekje bezocht de openbare lagere school en ging erna uit werken: ze hielp her en der in het huishouden wanneer er tijdelijke hulp nodig was maar bleef thuis wonen. Rond haar twaalfde begon Foekje Dillema met hardlopen en ze bleek getalenteerd.
200 meter
Begin 1948 werd Foekje Dillema lid van de Kollumer gymnastiekvereniging Vlugheid en Kracht. Toen ze in mei van dat jaar een hardloopwedstrijd zag, dacht ze dat ze zelf sneller zou kunnen rennen. Ze trok haar schoenen uit en liep inderdaad iedereen voorbij. In juni was Foekje al kampioene van Friesland. Voor haar trainingen ging ze voortaan twee keer per week naar Leeuwarden. Hoewel haar techniek ruw en ongepolijst was, trok ze al snel de aandacht.In nationale wedstrijden was Fanny Blankers-Koen haar grote concurrente en het viel op dat deze steeds voor nummers koos waar Foekje niet op uitkwam. De pers schreef dat het leek of de gevierde renster bang was voor het aanstormend talent van Foekje. Op de Olympische Dag van 26 juni 1949 in Amsterdam besloot Blankers-Koen op de valreep toch tegen Dillema uit te komen op de 100 meter. Dillema werd tweede en de pers trok de aantijgingen in, maar meldde niet dat Foekje op dat moment kampte met een blessure. Eind juli 1949 kwamen de vrouwen elkaar opnieuw tegen, nu bij het Nederlands kampioenschap estafette. Dillema bleef Blankers-Koen twee keer voor. Het waren de enige wedstrijden waar Dillema en Blankers-Koen het tegen elkaar hebben opgenomen.
Haar internationale debuut maakte Dillema in augustus 1949. Met gemak versloeg ze de Britse favoriet Sylvia Cheeseman op de 100 meter tijdens de drielandenwedstrijd Engeland-Nederland-Frankrijk in Londen. Op 18 juni 1950 rende ze in het Olympisch Stadion van Amsterdam de 200 meter in 24,1 seconden: een nieuw Nederlands record, dat tot dan op naam van Fanny Blankers-Koen stond. Dillema’s prestaties zorgden echter steeds vaker voor opspraak. Vanwege haar forse lichaamsbouw, haar zware stem, haar lichte baardgroei en haar enorme kracht werd ze regelmatig uitgemaakt voor een man.
Geslachtstest en uitsluiting
In juli 1950 werd het nationale damesteam opgeroepen voor een geslachtstest in het Westeinde Ziekenhuis in Den Haag. Alle deelneemsters aan het EK atletiek in Brussel moeten namelijk een certificaat van een arts meenemen waarop stond dat de atlete vrouw was. Dit was de eerste verplichte gendertest in de sportgeschiedenis. De keuring vond plaats op zaterdag 8 juli 1950. Uit de notulen van de KNAU blijkt dat Dillema zich voor deze keuring had afgemeld. Haar weigering naar deze keuring te gaan heeft vrijwel zeker de doorslag gegeven voor de schorsing, die haar op donderdag 13 juli werd meegedeeld. Dat was op het moment dat het Nederlandse team zich verzamelde voor vertrek naar een wedstrijd in Frankrijk. Dillema zat al in de trein. Twee bondsbestuurders en Fanny’s echtgenoot Jan Blankers haalden haar uit de trein met de mededeling dat ze voor het leven was geschorst. Verbouwereerd keerde ze terug naar Burum. Vrijwel al haar overwinningen werden haar vervolgens afgenomen. Toen haar teamgenoten later vroegen wat er aan de hand was, antwoordde ze: ‘Ze zeggen dat ik geen meid ben’.Niet lang hierna werd Foekje Dillema in het Academisch Ziekenhuis van Groningen geopereerd – zus Aafke zei dat ze in het geheim ‘geholpen [was] aan haar klieren’. Sporthistoricus Max Dohle veronderstelt in Ze zeggen dat ik geen meid ben (2011) dat er mannelijke geslachtsklieren zijn weggenomen.
De eerste twee jaar na de afkeuring leefde Foekje Dillema in afzondering. Op straat droeg ze altijd een hoofddoek, waarmee ze aangaf dat ze vrouw was. Ze pakte haar werk als huishoudelijke hulp weer op en gaf gymnastieklessen bij de plaatselijke sportverenigingen. Tot 2005 bleef ze wonen in het ouderlijk huis. Dat jaar verhuisde ze naar een verzorgingshuis in het naburige dorp Kollum, waar ze op 5 december 2007 overleed, in de leeftijd van 81 jaar.Reputatie
Kort na haar dood bood de Koninklijke Nederlandse Atletiekunie (KNAU) bij monde van de directeur excuses aan een tantezegger van Dillema aan over de wijze waarop Dillema in de jaren na de schorsing aan haar lot is overgelaten. Ook erkende de KNAU haar tijd op de 200 meter als persoonlijk record.In 2008 maakte de VPRO/NPO voor het programma Andere Tijden Sport een documentaire over Foekje Dillema. Met instemming van nabestaanden is toen haar DNA onderzocht. Uit dit onderzoek bleek dat ze een disbalans van X- en Y-chromosomen had. Dit is een zeer zeldzame genetische opmaak en een intersekse-conditie. Het Y-chromosoom, dat codeert voor testikels, verklaart de mannelijke geslachtsklieren bij Dillema.
Over het algemeen heerst de opvatting dat trainer Jan Blankers achter de affaire zat: hij zou Fanny hebben willen behoeden voor verlies. Max Dohle betoogt echter dat dit niet hard gemaakt kan worden.
In juli 2011 werd in Friesland
een muzikaal evenement georganiseerd onder de titel ‘Draaf Foekje, draaf!’. Ter
gelegenheid van deze voorstelling waren ook Dillema’s medailles, die tot dan
bewaard waren door een ver familielid in Nieuw-Zeeland, te bezichtigen. In augustus 2011 werden ze gestolen uit het huis
van een vroegere teamgenote. Het ging de dief hoogstwaarschijnlijk alleen om de schrootwaarde van het koper en
goud. Bij de ingang van sportpark Nijlân in Leeuwarden werd in juni 2018 een monument ter nagedachtenis van Foekje Dillema onthuld, gemaakt door Ids Willemsma.
Literatuur
- G.J. van den Bemd, ‘Dillema-mysterie ontrafeld’, Erasmus MC - Monitor 37 (2008) nr. 4, 5.
- Het mysterie van Foekje Dillema [televisiedocumentaire van Andere Tijden Sport VARA, 20-7-2008]
- Max Dohle, Het verwoeste leven van Foekje Dillema. De grootste tragedie uit de Nederlandse sportgeschiedenis (Amsterdam 2009).
- Max Dohle, Ze zeggen dat ik geen meid ben. De schorsing van Foekje Dillema (z.p. 2011).
- ‘Alle medailles Foekje Dillema gestolen’, NOS, 23-8-2011.
Illustratie
- Foto, door J.P. van de Valk, ca. 1949 (Nationaal Archief / Spaarnestad Photo).
- Ids Willemsma bij kunstwerk Foekje Dillema (fotograaf onbekend).
Auteur: Redactie
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 978
laatst gewijzigd: 04/06/2018
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.