© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Steven Hagers, Eymers, Johanna Geertruida, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Eymers [28/05/2017]
EYMERS, Johanna Geertruida, vooral bekend als Truus van Cittert-Eymers (geb. Velp 19-6-1903 – gest. Utrecht 22-10-1988), natuurkundige, wetenschapshistorica, museumdirectrice. Dochter van Johan Anton Eymers (1876-1960), onderwijzer, en Johanna Hermina Aleida Huetinck (1871-1956). Truus Eymers trouwde op 11-4-1938 in Utrecht met Pieter Hendrik van Cittert (1889-1959), natuurkundige, wetenschapshistoricus en museumdirecteur. Uit dit huwelijk werden 1 zoon en 1 dochter geboren; de zoon stierf kort na de geboorte.
Truus Eymers groeide op als enig kind in een Nederlands-hervormd
onderwijzersgezin met socialistische sympathieën. In haar vroege jeugd verhuisde
het gezin veel omdat haar vader steeds aan een andere school werd aangesteld. Zo
woonde ze rond haar tiende in Amsterdam – ze werd er op school als ‘dorpsmeisje’
gepest. Daarna keerde het gezin terug naar Velp, waar haar vader schoolhoofd
werd. Later werd hij dat in Arnhem en zat Truus daar op de zesjarige
meisjes-hbs. Het hbs-b-diploma behaalde ze in 1921. Hierna deed ze een jaar ‘vormingsklas’ op de huishoudschool.
Samen slimmer
In 1923 was Truus Eymers een van de vijf meisjes die in Utrecht natuurkunde gingen studeren. Ze ging op kamers wonen en werd lid van de Utrechtsche Vrouwelijke Studenten Vereeniging (UVSV). Na haar kandidaatsexamen (1926) deed ze onder leiding van hoogleraar Leonard Salomon Ornstein onderzoek aan het Fysisch Laboratorium, een instelling die was gericht op de moderne industrie en een internationale uitstraling had. Met studiegenote Miep Coelingh leverde Truus Eymers in 1927 een bijdrage aan de bepaling van de intensiteitsverhouding van de componenten van multiplets in atoomspectra. Eymers was in 1928 een van de oprichters van de studievereniging S. De oprichting kwam voort uit onvrede over de behandeling van de studenten door de wetenschappelijke staf; ze werden te veel als meetslaven en glazenwassers gebruikt. De letters stonden voor ‘Samen Slimmer’: veel kandidaten samen zijn toch weer slimmer dan één hoogleraar.
Eymers werkte vanaf 1929 als assistent en vanaf 1932 als hoofdassistent op het laboratorium aan verschillende onderwerpen, zowel van zuiver wetenschappelijke als van meer technisch-fysische aard. Ze verrichtte vooral onderzoek op het gebied van de verlichtingskunde – na haar doctoraalexamen in 1933 ging ze hiermee door voor haar promotieonderzoek. Op 2 december 1935 promoveerde Eymers cum laude bij professor Ornstein op een dissertatie over de optimale verlichting van het in aanbouw zijnde Gemeentemuseum van Den Haag. Ze had twee vrouwelijke paranimfen. Na haar promotie verlegde Eymers haar interesse naar de biofysica. Samen met de Delftse biochemicus Karel van Schouwenburg leverde ze een bijdrage over de luminescentie van bacteriën.
Naast dit laboratoriumwerk gaf Truus Eymers college aan natuurkundestudenten en verzorgde ze natuurkundelessen aan de huishoudschool Puntenburg. Als een van de weinige vrouwelijke fysici op het laboratorium vervulde ze een haast moederlijke rol, met name voor de vele buitenlanders die op het laboratorium werkzaam waren. Via haar werk leerde ze de veertien jaar oudere Pieter van Cittert kennen. Hij had in 1918 op de zolder van het Fysisch Laboratorium circa duizend natuurkundige instrumenten van het achttiende-eeuwse Natuurkundig Gezelschap gevonden en was vanaf 1928 conservator van de collectie wetenschappelijke instrumenten van het dat jaar opgerichte Universiteitsmuseum. In 1938 trouwden ze. Het paar ging wonen aan de Utrechtse Mengelberglaan, na de oorlog omgedoopt in Wolter Heukelslaan.
Wetenschapsgeschiedenis
Het leven als getrouwde vrouw moet Truus van Cittert-Eymers zwaar zijn gevallen. Het begon ermee dat ze als ambtenares na haar trouwen werd ontslagen; iets waarover zij volgens haar dochter heel kwaad was. In arren moede ging Truus van Cittert-Eymers haar echtgenoot onbezoldigd helpen bij zijn werk als conservator. De volgende tegenslag was dat het zoontje dat in 1938 werd geboren, na twee dagen stierf. Zelf tobde ze met haar gezondheid doordat ze in het ziekenhuis trombose opliep en psychisch leed onder het verlies van haar kind. In 1944 kreeg haar man een hersenontsteking – herstel kwam pas na één jaar. Het enige lichtpuntje was de geboorte van haar dochter Han, in 1943.
Na de oorlog richtte het echtpaar van Cittert-Eymers zich meer en meer op de geschiedenis van de natuurwetenschap, een discipline die nog in de kinderschoenen stond. Ze realiseerden zich dat de exacte wetenschap ook een historische dimensie heeft en dat bronnenmateriaal hiervoor van uitzonderlijk belang is. Beiden waren vooral praktisch ingesteld en verzamelden voorwerpen, archivalia en boeken waarmee ze het Universiteitsmuseum inrichtten. In 1951 werd haar man directeur van het museum, en toen hij in 1955 met pensioen ging, volgde Truus van Cittert-Eymers hem op. Het moet een zware tijd zijn geweest, want haar man werd ziek en als directrice stond ze er alleen voor – het Universiteitsmuseum had toen nog geen personeel. Wel had ze bij aanvaarding van haar positie gedaan weten te krijgen dat het museum een werkster kreeg om de boel schoon te houden (tot dan toe had ze dat zelf gedaan). Pieter van Cittert stierf op 8 oktober 1959 na een lang ziekbed.
In 1958 publiceerde Truus van Cittert-Eymers een biografie van de negentiende-eeuwse natuurkundige Albertus van Beek in de reeks Mededeelingen van de KNAW, Afdeling Letterkunde, waarmee ze liet zien hoe wetenschapsgeschiedenis in een breed maatschappelijk verband geplaatst kan worden. Naast haar werk voor het universiteitsmuseum hield ze zich bezig met onderzoek naar voorwerpen en onderwerpen die haar na aan het hart lagen: muntgewichtdoosjes, zonnewijzers en universiteitsgeschiedenis. Vooral zonnewijzers hadden haar speciale belangstelling. Ze was actief betrokken bij de Zonnewijzerkring en publiceerde een overzicht van zonnewijzers in Nederland, naast vele andere artikelen over wetenschapshistorische onderwerpen.
Truus van Cittert-Eymers ging als museumdirectrice in 1968 met pensioen. Hierna werkte ze verder aan publicaties en deed ze onderzoek. Zo publiceerde ze in 1972 een overzicht van het tweehonderdjarig bestaan van het Natuurkundig Genootschap in het Jaarboek Oud Utrecht. Haar laatste project was de ordening en inventarisatie van het archief van F.C. Donders, de bekende hoogleraar oogheelkunde.
In 1985 werd het vijftigjarig jubileum van het doctoraat van Truus Eymers gevierd, tegelijk met het vijftienjarig doctoraat van dochter Han, die biologe was geworden. Ter gelegenheid van dit jubileum kreeg Van Cittert-Eymers een liber amicorum (Enkele herinneringen) aangeboden, met daarin onder meer een bibliografie van alle publicaties van haar en haar echtgenoot. Truus van Cittert-Eymers stierf op 22 oktober 1988 in Utrecht op de leeftijd van 85 jaar.
Betekenis
Truus van Cittert-Eymers is een drijvende kracht geweest in de ontwikkeling van de wetenschapsgeschiedenis. In zijn terugblik op het echtpaar Van Cittert herinnert oud-collega Jan Deiman hoe er binnen het vakgebied altijd met grote eerbied over haar werd gesproken: op bijeenkomsten van wetenschapshistorisch Nederland in de jaren tachtig ‘gaf men haar nog net geen handkus met een buiging, maar veel scheelde het niet’ (Deiman, 2013, 266).
Publicaties
83 titels in: J.M. Muller, ‘Bibliografie van Dr. P.H. van Cittert en Dr. J.G. van Cittert-Eymers’, in: Frederik, Enkele herinneringen… (Utrecht 1985).
Literatuur
- Jan C. Deiman, ‘Pieter H. van Cittert (1889-1959) en Johanna G. van Cittert-Eymers (1903-1988): natuurkundigen, museologen en wetenschapshistorici avant la lettre’, in R.P. Frederik red., Enkele herinneringen. Liber amicorum samengesteld ter viering van het 50-jarig doctoraat van Johanna Geertruida Eymers (Utrecht 1985).
- H.A.M. Snelders, ‘In Memoriam Dr. J.G. van Cittert-Eymers’, Tijdschrift voor Geschiedenis der Geneeskunde, Natuurwetenschappen, Wiskunde en Techniek 12 (1989) 59-63.
- Esger Brunner, ‘Erfenis van een echtpaar’, Nederlands Tijdschrift voor Natuurkunde 78 (2012) 26-27.
- Jan C. Deiman, ‘Pieter H. van Cittert (1889-1959) en Johanna G. van Cittert-Eymers (1903-1988). Natuurkundigen, museologen en wetenschaps-historici avant la lettre’, Studium 6 (2013) 263-266.
Illustratie
Truus van Cittert-Eymers, door onbekende fotograaf, 1966 (particuliere collectie).
Auteur: Steven Hagers
laatst gewijzigd: 28/05/2017
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.