© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Flines, Elisabeth de, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Flines [13/01/2014]
FLINES, Elisabeth de (geb. Amsterdam? 11-2-1681 – begr. Hagestein, Utrecht 13-10-1746), hoofdpersoon in langdurig familiedrama. Dochter van Jacob de Flines (1655-1720), zijdehandelaar, en Elisabeth van Gelder (1662-1683). Elisabeth de Flines trouwde in 1704 (otr. 14-12-1703) in Abcoude met Adriaan Penterman (1679-1713), jurist, tonnenboeier in Dokkum. Uit dit huwelijk werden 8 kinderen geboren. Uit een buitenechtelijke relatie met Evert Backx (gest. na 1742), huisknecht, later zijdenkousenkoper, werden 4 kinderen geboren, van wie er 2 jong overleden.
Elisabeth de Flines werd geboren in een rijk doopsgezind milieu, als eerste kind van zijdekoopman Jacob de Flines en Elisabeth van Gelder. Haar moeder stierf twee jaar na haar geboorte, in het kraambed van haar tweede kind, dat enkele dagen later ook stierf. Zo moet Elisabeth haar jeugd alleen met haar vader (en personeel) hebben doorgebracht in een groot huis aan de Herengracht – nu nr. 132 – dat haar vader in 1683 had gekocht. In 1694, kort na Elisabeths dertiende verjaardag, hertrouwde de vader met de 25-jarige Agatha van der Vult (1669-1727) uit Gouda. Zij was van remonstrantse huize. Uit dit tweede huwelijk werden tussen 1695 en 1700 vier kinderen geboren, van wie er één jong overleed. Ze werden Waals gedoopt.
Erfdeel en huwelijk
Jacob van Gelder, de grootvader van Elisabeth de Flines, had al in 1671 testamentair vastgelegd dat zijn toekomstige kleinkinderen bij hun huwelijk of meerderjarigheid de beschikking zouden krijgen over hun portie van de nalatenschap. Dit betekende dat Elisabeth bij haar trouwen of op haar 25ste in het bezit zou komen van haar vaders huis aan de Herengracht. Vermoedelijk wist de opgroeiende Elisabeth hier niets van. Wel heeft ze zich waarschijnlijk niet erg op haar gemak gevoeld toen haar vader een nieuw gezin stichtte. Hoe het ook zij, in 1699 – Elisabeth was achttien jaar oud – kondigde ze aan genegenheid te voelen voor de huisknecht, Evert (ook wel Eduard) Backx. Deze werd op staande voet ontslagen, maar daarmee was de affaire niet voorbij. Op 22 december 1700 liep Elisabeth weg van huis en dook met haar geliefde onder in een huis aan de Bloemgracht. Het was het begin van een juridische en psychologische strijd die bijna haar leven lang zou duren.
In oktober 1702 baarde Elisabeth de Flines een buitenechtelijke dochter: Maria Elisabeth (gest. 1746). Al die tijd was ze voor haar familie onvindbaar gebleven. Vlak na de geboorte van haar eerste kind troffen Elisabeth de Flines en haar vader elkaar in Den Haag, waar Elisabeth een zaak tegen hem had aangespannen voor het Hof van Holland. De vader gijzelde haar en nam haar mee terug naar Amsterdam, waar ze zich opsloot in een kamer. Haar kind bleef bij de ouders van Evert. Toen het Hof van Holland haar vervolgens verordonneerde zich aan haar vaders gezag te onderwerpen, leek haar verzet gebroken. Vader De Flines vond in de Friese jurist Adriaan Penterman, advocaat te Utrecht, een geschikte huwelijkskandidaat en begin 1704 trouwde het paar in Abcoude. Met Elisabeths erfdeel (50.000 gulden) kocht haar vader het ambt van tonnenboeier in Dokkum voor de bruidegom, zonder Elisabeth hierin te kennen. Het betekende dat het echtpaar in Friesland, dus ver van Amsterdam en Evert, ging wonen. De vader liet notarieel vastleggen dat hij alle middelen van Elisabeth zou beheren en haar een jaarrente zou uitbetalen. Het echtpaar kreeg acht kinderen.
Met de dood van Adriaan Penterman in oktober 1713 kwam Elisabeth de Flines er alleen voor te staan, met acht kleine kinderen en grote schulden. Opnieuw laaide de strijd met vader De Flines op, nu omdat Elisabeth erachter kwam hoe hij haar erfdeel destijds had ingezet bij het sluiten van de huwelijkse voorwaarden. Op verzoek van Jacob de Flines verklaarden getuigen voor het Hof van Friesland dat ze haar kinderen verwaarloosde en aan de drank was. Daarom werd ze onder curatele geplaatst. Elisabeth vertrok echter naar Haarlem, waar de vader van haar eerste kind – inmiddels dertien jaar – haar liet ‘arresteren’. De twee vatten hun liefdesrelatie weer op en trokken in bij Everts moeder. Elisabeth raakte opnieuw zwanger. Haar vader wist een huwelijk te voorkomen en liet een nieuw testament opstellen waarin hij zijn dochter officieel onterfde, wat hij later ongedaan maakte. En zo ruzieden de betrokkenen voort. In 1718, toen Elisabeth wederom zwanger was van Evert Backx, ontstond ook tussen hen een conflict. Ze trok in bij een oom en liet een testament opstellen waarin ze bepaalde dat Evert Backx en zijn verwanten zich nooit mochten bemoeien met de legitieme porties van haar kinderen. Toen haar vader in 1720 overleed, kreeg ze eindelijk de beschikking over haar erfdeel: het huis aan de Herengracht met de boedel – onder meer schilderijen van Titiaan, De Lairesse, Holbein, Rubens en Wouwerman. Het huis kreeg een nieuwe huurder en haar stiefmoeder en halfbroers verhuisden naar het Singel.
Haar oude dag sleet Elisabeth de Flines in Hagestein, waar ze inwoonde bij zoon Gerrit, een van haar kinderen Penterman. Daar stierf ze in 1746, 65 jaar oud. Ze werd er op 13 oktober bij de kerk begraven. Het huis aan de Herengracht werd een jaar later door de kinderen Penterman verkocht voor 36.300 gulden.
Reputatie
In de jaren 1980 kwam Gilbert de Flines (1912-1998) in het familiearchief op het spoor van de documenten betreffende het bewogen verhaal van Elisabeth de Flines. Hij publiceerde hierover een artikel in Gens Nostra (1991). In 2008 gebruikte de historicus Machiel Bosman het verhaal voor zijn boek Elisabeth de Flines. Een onmogelijke liefde in de achttiende eeuw. Het werd genomineerd voor de AKO-literatuurprijs.
Archivalia
- Stadsarchief Amsterdam: toegang 5073 (Weeskamer), inv. nr. 1717 [dossier De Flines, Penterman; hierin geboortedatum Elisabeth de Flines].
- Zie verder de verwijzingen in het artikel van Gilbert de Flines en in de verantwoording van Bosman.
Literatuur
- Gilbert de Flines, ‘De dramatische geschiedenis van Elisabeth de Flines (1681-1746)’, Gens Nostra 46 (1991) 17-27.
- Machiel Bosman, Elisabeth de Flines. Een onmogelijke liefde in de achttiende eeuw (Amsterdam 2008).
Redactie
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 418
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.