© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Emma Los, Hirsch, Rose, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Hirsch [13/04/2016]
HIRSCH, Rose, vooral bekend als Rosa Boekdrukker (geb. Ostrowo, Polen 13-11-1908 – gest. Herzliya, Israël 11-9-1982), kleuterleidster, actief in het verzet. Dochter van Israel Hermann Hirsch (1878-1947), bakker, en Bertha Selka (1880-1971). Rose Hirsch trouwde (1) op 15-12-1933 in Jaffa (Israël) met Nico Boekdrukker (1911-1943), kantoorbediende; (2) op 28-2-1950 in Israël met Wolff Benjamin Wolffs (1904-1986). Uit huwelijk (2) werd 1 zoon geboren.
Rose Hirsch werd in 1908 geboren in de destijds Duitse stad Ostrowo (Ostrów-Wielkopolski, Polen), waar ze opgroeide met twee oudere broers. De toenemende progroms deden het Joodse gezin Hirsch in 1921 besluiten naar Duitsland te verhuizen. In Berlijn begon vader een bakkerswinkel in de Neue Schönhauserstraβe. Daar rondde Rose het lyceum af en volgde zij een opleiding kleuterleidster aan het Pestalozzi-Fröbel-Haus. Begin jaren dertig verhuisde ze als pionier naar Palestina; haar ouders zouden een paar jaar later volgen. Rose Hirsch ontmoette er de Nederlander Nico Boekdrukker, met wie ze in 1933 in Jaffa trouwde. Vanwege de slechte gezondheid van Nico, die malaria had opgelopen, verhuisden ze in juni 1937 naar Amsterdam. Daar werden beiden in 1938 lid van de Communistische Partij Nederland (CPN). Hun huwelijk begon steeds meer barsten te vertonen, en in 1939 besloot Rose haar man te verlaten. Met schoonmaakwerk wist ze het hoofd boven water te houden.
Februaristaking
In de Tweede Wereldoorlog werd Rosa Boekdrukker – dat was de naam die ze bleef voeren, al hield ze vast aan de voornaam Rose – actief in het communistische verzet. Vanwege betrokkenheid bij de Februaristaking van 25 en 26 februari 1941 werd ze op 9 april 1941 gearresteerd, samen met 21 andere CPN-leden. Volgens de akte van beschuldiging behoorde ze tot ‘de kleine kring van leidinggevende functionarissen, die in directe verbinding met de leider van het district stond’. In haar woning zouden illegale bijeenkomsten hebben plaatsgevonden en ze zou een rol spelen in het contact tussen de Amsterdamse en de landelijke leiding van het verzet. Boekdrukker werd gevangengezet, eerst in Amsterdam, later in de gevangenis van Scheveningen. In september 1941 moesten de 22 voor de rechtbank in Den Haag verschijnen in een geruchtmakend proces dat vanwege het ‘staatsgevaarlijke karakter’ onder strikte geheimhouding stond. Boekdrukker was een van de twee vrouwen die werden berecht en ze viel op door haar ongenaakbare houding en hardnekkige zwijgen. Uiteindelijk kreeg ze een van de hoogste straffen opgelegd: tien jaar.
Rosa Boekdrukker zat het begin van haar straf uit in het vrouwentuchthuis Anrath, bij Krefeld. Daar leed ze honger, maar kreeg ze verder een fatsoenlijke behandeling. Toen in december 1942 alle Joden uit Duitse gevangenissen naar de vernietigingskampen moesten worden gestuurd, hield de opzichteres haar met andere joodse gevangenen achter in Anrath. Vlak voordat de geallieerden in september 1944 het front in Aken bereikten, ontruimden de Duitsers het tuchthuis en brachten ze de gevangenen naar Düsseldorf en vervolgens naar Ziegenhain bij Kassel. Daar werkte Boekdrukker in een fabriek. Op 29 maart 1945, een paar uur voordat de Amerikanen Ziegenhain bereikten, deporteerden de Duitsers alle gevangenen in veewagens naar Bergen-Belsen. Toen de Amerikanen ook dat concentratiekamp naderden, werden ze naar het tuchthuis Fuhlsbüttel in Hamburg overgebracht. Half mei 1945 volgde de bevrijding.
Verzwakt keerde Rosa Boekdrukker terug naar Amsterdam – ze werd opgevangen door haar communistische vrienden. Nadat ze voldoende was hersteld, ging ze aan het werk in een joods kinderhuis in Bilthoven. Op 29 januari 1947 keerde ze terug naar Palestina, waar ze na tien jaar weer haar ouders zag. Ze ging werken als kleuterleidster in Haifa en trouwde in 1950 met Wolff Benjamin Wolffs. Een jaar later kregen ze een zoon: Abraham Arje. Twee jaar later verhuisde het gezin naar het plaatsje Beit-Jitzhak waar ze tot aan haar pensionering op een kleuterschool werkte. Vanaf 1980 woonde ze in het Nederlandse bejaardenhuis Queen Juliana in Herzliya, een kustplaats boven Tel Aviv. Daar overleed Rosa Boekdrukker op 11 september 1982.
Reputatie
Toen ze weer in Israël woonde nam Rosa Boekdrukker bewust afstand van het communisme, van haar oorlogskameraden en van Nederland. Nog eenmaal ontmoette ze haar Amsterdamse CPN-kameraden, tijdens een kort bezoek in 1967. Aan haar naasten liet Boekdrukker weinig los over haar rol in het verzet, noch over de ontberingen tijdens haar jaren in gevangenschap. Haar zoon wist lange tijd van niets: pas na haar overlijden vond hij allerlei documenten, waaronder brieven van net na de oorlog, waarin zijn moeder aan haar ouders schrijft wat ze heeft meegemaakt. In CPN-kringen bleef ze wel als een heldin herinnerd worden: vanwege haar onverzettelijke houding tijdens het proces beschouwden de communisten haar zelfs als de Hollandse Jeanne d’Arc. In 1994 werd een basisschool naar haar vernoemd. De Rosa Boekdrukkerschool staat vlak bij het huis in Amsterdam-West waar ze aan het begin van de oorlog woonde.
Naslagwerken
Joden in Nederland.
Archivalia
Ghetto Fightershouse (Lochamey Hagetoat), Israël: Collectie Rosa Boekdrukker-Hirsch, Archiefnummer 311.
Literatuur
- De Waarheid, 21-2-1946, 22-2-1947 en 18-2-1981.
- Hansje Galesloot en Susan Legêne, Partij in het verzet. De CPN in de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 1986).
- Heleen van de Poppe, ‘Naam dappere Rosa op school behouden’, Nieuw Israelietisch Weekblad, 22-4-1994.
- Peter Johan Gramberg en Jan Huiberts, Het dagelijks leven in de Baarsjes, 1940-1945 (Amsterdam 2000).
- Annet Mooij, De strijd om de Februaristaking (Amsterdam 2006).
- Max van den Berg, ‘Verzet en solidariteit vragen om organisatie en ideologische strijd’, Manifest 5 (2008) [URL: http://www.ncpn.nl/archief/2008/05/maxberg.htm, geraadpleegd 24/08/2015].
- Max van den Berg, ‘“Ik wist niets van mijn moeders oorlogsverleden”’, Contactblad Stichting 40/45 (2009) [URL: http://www.st4045.nl/cntblad/cb200942.pdf, geraadpleegd 24/08/2015].
Illustratie
Rosa Boekdrukker, door onbekende fotograaf, ongedateerd [via URL: http://www.historischarchiefdebaarsjes.nl/historie/rosa.html, geraadpleegd 23-10-2015].
Auteur: Emma Los
laatst gewijzigd: 13/04/2016
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.