Kerkhoven, Mélisande Tatiana Marie (1919-1945)

 
English | Nederlands

© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Marie-Cécile van Hintum, Kerkhoven, Mélisande Tatiana Marie, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Kerkhoven [22/05/2018] 

KERKHOVEN, Mélisande Tatiana Marie (geb. Saint Cloud, Frankrijk 10-4-1919 – gest. Glimmen 19-3-1945), actief in het verzet. Dochter van Adriaan Rudolph Willem Kerkhoven (1868-1944), planter, en Constance Pauline Marie Bosscha (1885-1961). Anda Kerkhoven bleef ongehuwd.

Mélisande Tatiana Marie (Anda) Kerkhoven werd tijdens een vakantie van haar ouders in Frankrijk geboren als derde dochter in een plantersgezin uit Nederlands-Indië met acht kinderen. Ze had een Nederlandse vader uit een welgestelde familie – zijn grootvader was een Amsterdamse bankier die de polder Kerkhoven bij Termunten (Groningen) stichtte – en een Indische moeder. Een groot deel van haar jeugd bracht Anda door op West-Java, waar haar vader een eigen thee- en rubberplantage leidde. In dat afgelegen en ongerepte gebied ontwikkelde Anda haar liefde voor de natuur. Tot onbegrip van haar vader, die een fervent jager was, werd ze vegetariër.

Haar eerste schooljaren kreeg Anda privéonderwijs. Na de scheiding van haar ouders verbleef ze enkele jaren in Europa: eerst in Zwitserland, later in Den Haag, waar ze de lagere school afmaakte en tot 1934 de hbs bezocht. Haar diploma behaalde ze in 1937 op het Christelijk Lyceum in Bandoeng (Java), waarna ze koos voor een studie geneeskunde aan de Medische Hogeschool in Batavia (Jakarta). Anda Kerkhoven was principieel tegen vivisectie en weigerde deelname aan verplichte practica met levende dieren. In 1938 besloot ze haar studie aan de Rijksuniversiteit Groningen voort te zetten – daar hoefde ze geen dierproeven te doen.

Studente in Groningen

In Groningen manifesteerde Anda Kerkhoven zich als een intellectueel en vurig idealiste, die met haar ‘exotische’ oosterse voorkomen extra opviel. Ze wilde de wereld verbeteren en hield er een hoge ethische standaard op na. Eerbied voor het leven, absolute geweldloosheid en naastenliefde waren de grondbeginselen die ze binnen en buiten het verenigingsleven – ze was lid van de vrouwenstudentenvereniging Magna Pete en de Sociaal Democratische Studenten Club (SDSC) – wilde uitdragen en naleven. Anda was creatief en kunstzinnig. Ze schilderde en kende leden van het Groningse kunstenaarscollectief De Ploeg, voor wie ze ook poseerde.

Medestudenten vonden Anda Kerkhoven vriendelijk maar ook afstandelijk en wat wereldvreemd: een eenling en buitenstaander. Vanaf 1938 gaf zij in het studentenblad Der Clercke Cronike regelmatig haar mening over zaken als vivisectie, pacifisme en menslievendheid. Vanwege haar hoogdravende ideeën oogstte ze met die bijdragen niet altijd evenveel begrip. Ze werd zelfs beschuldigd van antisemitisme toen ze in ‘Een Psychoanalyse’ (1939) had getracht de achtergronden van het Duitse antisemitisme te doorgronden en de Duitse Jodenhaat deels aan de Joden zelf weet. Maar Anda Kerkhoven was een authentiek denkster. Ze volgde de gebeurtenissen in nazi-Duitsland op de voet en schuwde het debat niet. Zo leidde haar ‘Verdediging’ van internationalisme, lijdelijk verzet en consequent pacifisme (Der Clercke Cronike, 6-10-1939) tot een felle controverse over het recht op gewapende zelfverdediging en de waarde van de volksgemeenschap. Haar ideaal was de eenheid van de wereld, niet die van een enkel volk (Van Berkel, Academische illusies, 147).

Geweldloos verzet

In 1942 werd Anda Kerkhoven koerierster voor de Groningse Groep de Groot, een links-pacifistische verzetsgroep die bonkaarten en persoonsbewijzen vervalste en duizenden onderduikers hielp. Daarnaast bezorgde ze op eigen initiatief illegale vlugschriften, waarin ze opriep tot moreel handelen. Volgens Karel Hendriks, bij wie ze in de Ranitzstraat (nr. 3a) op kamers woonde, was dat Anda Kerkhoven ten voeten uit: ‘Zij schrijft artikels over Ethica en vermenigvuldigt ze op de schrijfmachine. Ze tikt tot diep in de nacht’ (Hendriks, Anda’s leven, strijd en lijden).

SD’ers arresteerden Anda Kerkhoven op 27 december 1944 thuis bij de familie Hendriks en brachten haar naar het Huis van Bewaring. De arrestatie van de Engelandvaarder Karel Mans, een van de onderduikers die ze van bonkaarten voorzag, had de Sicherheitsdienst (SD) op haar spoor gezet. Toen de Groep de Groot na 12 januari 1945 vrijwel geheel werd opgerold, bleek ook haar betrokkenheid bij deze verzetsgroep. Ze zat gevangen in het Huis van Bewaring en werd ondervraagd in het Scholtenhuis, het beruchte Groningse SD-hoofdkwartier. Wekenlang onderging Kerkhoven martelingen die zo erg waren dat ze in het Huis van Bewaring een zelfmoordpoging deed door zich van een trap te werpen. Ondanks alle vernederingen behield ze haar geloof in het goede en probeerde ze haar medegevangenen tot steun te zijn. Die geestelijke kracht dwong bij haar lotgenoten respect af, al konden weinigen het in hun persoonlijke strijd om het naakte bestaan opbrengen haar ‘doorleefde’ en ‘zelfstandig doordachte ideeën’ (‘In memoriam Anda’) aan te horen.

In gevangenschap bleef Anda Kerkhoven haar beulen moreel de baas en ze gaf nooit een snipper informatie prijs. Uit irritatie over deze onverzettelijkheid en angst voor Katjang, zoals de SD’ers haar betitelden, drong de psychisch gestoorde SD’er Zacharias Sleijfer uiteindelijk aan op haar executie. In de vroege avond van 19 maart 1945 werd Anda Kerkhoven, 25 jaar oud, door de Nederlandse SD’er Mijndert Vonk op een stille plek in het Quintusbos bij Glimmen met een nekschot vermoord. Op 22 juni 1945 volgde de teraardebestelling van Anda Kerkhovens stoffelijke resten op de Noorderbegraafplaats in Groningen; in 1967 vond ze op de Erebegraafplaats in Loenen haar laatste rustplaats.

Reputatie

In zijn herdenkingsrede op 23 juni 1945 memoreerde de rector magnificus van de Rijksuniversiteit Groningen Anda Kerkhoven als de enige Groningse studente die wegens verzet door de Duitsers was geëxecuteerd. Zij ging de geschiedenis in als een onverzettelijke verzetsstrijdster en een bevlogen idealiste. Haar naam is opgenomen in de plaquette ter herdenking van de gevallen leden van de academische gemeenschap en ze is afgebeeld in een gebrandschilderd gedenkraam van de kunstenaar Johan Dijkstra, beide in het Academiegebouw van de Groningse universiteit. Verder is haar beeltenis vereeuwigd in een aantal monumenten en sculpturen, en in tekeningen en schilderijen van De Ploeg-schilder Johan Dijkstra en kunstenaar Sebastiaan Galis. Laatstgenoemde maakte ook haar grafsteen voor de Noorderbegraafplaats. In het Groninger Museum hangt een van Dijkstra’s portretten van Anda Kerkhoven.

Archivalia

Nationaal Archief, Den Haag: Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR 251 I, II, III, IV, 73963 I, 183 II).

Publicaties

Publicaties van Anda Kerkhoven zijn te vinden op de website van haar neef Vincent Kerkhoven [URL: http://www.andakerkhoven.nl, geraadpleegd 15-6-2015].

  • ‘Een oeroud conflict’ [vlugschrift z.d.].
  • ‘De morele waarde der wetenschap en de plaats van de mens’, Der Clercke Cronike, 4-11-1938.
  • ‘Vriend en vijand’, Der Clercke Cronike, 18-11-1938.
    • ‘Een Psychoanalyse’, Der Clercke Cronike, 28-1-1939.
  • ‘Verdediging’, Der Clercke Cronike, 6-10-1939.

Literatuur

Websites

Illustratie

Anda Kerkhoven, door Johan Dijkstra, ca. 1940 (Groninger Museum/ foto Marten de Leeuw).

Auteur: Marie-Cécile van Hintum

laatst gewijzigd: 22/05/2018

De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.