© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Vefie Poels, Merkx, Louise Maria Ida Cornelia, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Merkx [22/11/2017]
MERKX, Louise Maria Ida Cornelia, vooral bekend als Wies Stael-Merkx (geb. Elst 8-12-1926 – gest. Utrecht 14-12-2012), voorzitster van de Acht Mei Beweging. Dochter van Johannes Gerardus Merkx (1870-1948), schoolhoofd en politicus, en Louise Maria Leonards (1894-1983). Wies Merkx trouwde op 13-2-1952 in Jakarta voor de kerk met Jules Johannes Stael (1926-2014), advocaat. Uit dit huwelijk werden 1 zoon en 2 dochters geboren.
Wies Merkx groeide op in het
dorpje Elden vlakbij Elst, in een gezin met een jongen en zes meisjes (en twee oudere
halfbroers en een halfzus). In haar autobiografie beschrijft ze haar jeugd als
vrij, vroom en vrolijk. Het gezinsleven was gegoten in het katholieke geloof,
niet zoals dat was voorgeschreven door de kerkelijke leer, maar met een
persoonlijke component: ‘De kennis van de godsdienst leerden we op school.
Gelovig leven leerden we thuis’ (Geloof
in leven, 32).
Seksuele voorlichting
Na de lagere school zat Wies enkele jaren op het pensionaat bij de Liefdezusters Dochters van het Kostbaar Bloed in Koningsbosch. Vervolgens ging ze naar de hbs in Arnhem, waar ze in contact kwam met Marga Klompé, in die tijd nog scheikundelerares. Klompé zette voor de hoogste klassen een club voor meisjes op om hen te leren voor hun mening uit te komen en thema-avonden te organiseren. Wies wilde kinderarts worden en ging na de oorlog geneeskunde studeren in Utrecht. Na haar kandidaatsexamen stopte ze om financiële redenen met haar studie en stapte over naar een opleiding tot medisch analiste die ze afrondde. In 1951 trouwde ze ‘met de handschoen’ met de rechtenstudent Jules Stael, die in Indonesië zijn dienstplicht vervulde. Begin 1952 reisde ze hem achterna – ze trouwden op 13 februari 1952 voor de kerk en vestigden zich in Bandung, waar Jules zich bezighield met de opleiding van Indonesische militairen en Wies Stael-Merkx tijdelijk als hoofd van het laboratorium van het Borromeüsziekenhuis werkte. In 1953 werd zoon Richard geboren. Aan het eind van dat jaar keerde het gezin terug naar Nederland en vestigde zich in Utrecht. In 1955 werd dochter Wies geboren.
Hoewel Stael-Merkx haar zegeningen telde, voelde ze zich toch gevangen in het rolpatroon van moeder en echtgenote. Via vrouwengroepen – Elisabeth Leseurgroep, Katholiek Vrouwendispuut en Katholiek Vrouwen Gilde – ging ze eind jaren vijftig aan de slag als begeleidster van gespreksgroepen over huwelijk en gezinsvragen. In 1960 kreeg ze een baan bij de geestelijke volksgezondheid in Utrecht: ze ging onder meer seksuele voorlichting geven op lagere scholen. In 1966 werd hun derde kind, Anne, geboren. Omdat Stael-Merkx zag hoe katholieken worstelden met hun relaties en seksualiteit door de toenemende discrepantie tussen de kerkelijke huwelijksmoraal en de vrijere seksuele moraal, richtte ze in 1979 het Katholiek Bureau voor voorlichting en begeleiding bij Seksualiteit en Relatievorming (KBSR) op. Met name katholieke vrouwen hadden volgens haar nauwelijks geleerd op deze terreinen een eigen weg te kiezen – iets wat ze de katholieke kerk expliciet verweet. Uit deze tijd stammen haar eerste aanvaringen met aartsbisschop Simonis, die vond dat zij haar bureau niet het predicaat ‘katholiek’ mocht geven omdat het niet door de bisschoppen was goedgekeurd. Hij noemde het ‘een waar mijnenveld voor de kerkelijke moraalleer’ (Van Heijst/Derks, 431). Stael-Merkx trok zich er niets van aan: ze accepteerde een dergelijk exclusief kerkelijk gezag niet.
Acht Mei Beweging
Een nieuwe rol als kritisch lid van de katholieke kerk kreeg Stael-Merkx toen diverse kerkelijke vernieuwingsbewegingen elkaar vonden in de aanloop naar het bezoek van Paus Johannes Paulus II aan Nederland in 1985. In het officiële programma kregen zij naar hun mening (te) weinig ruimte. Stael-Merkx werd voorgedragen om namens de Unie van Nederlandse Katholieke Vrouwen te spreken maar Simonis weigerde haar spreektijd, onder andere omdat zij het vrouwelijk priesterschap bepleitte. Enkele dagen voor de komst van de paus hielden de kritische groepen op 8 mei de grote manifestatie ‘Het andere gezicht van de kerk’ op het Haagse Malieveld, waar 12.000 mensen op af kwamen. De bisschoppen bleven thuis.
Nog hetzelfde jaar werd de Acht Mei Beweging opgericht en Stael-Merkx werd voorzitster. Als een katholieke vrouw die openlijk haar visie en kritiek durfde te uiten werd ze het gedroomde boegbeeld van de jonge organisatie. In 1988 ontving ze de Spaanprijs, een tweejaarlijkse prijs voor iemand die op ‘opmerkelijke wijze’ een ‘artistieke of publicitaire’ bijdrage heeft geleverd aan het kerkelijke leven in Nederland. Tijdens haar voorzitterschap (1986-1992) werden jaarlijks geloofsmanifestaties georganiseerd die opmerkelijk vitaal waren; tegelijk kwam de patstelling tussen bisschoppen en de beweging over de vraag wie het ‘ware geloof’ had steeds meer aan het licht. Stael-Merkx meed de confrontatie niet, bijvoorbeeld met de keuze voor een kerkelijk niet goedgekeurd tafelgebed, waarbij de instellingswoorden – voorbehouden aan de priester – door alle aanwezigen samen werden gezongen.
In 1993 ging Stael-Merkx met pensioen, maar ze bleef actief, onder andere als voorzitster van de Eerste Europese Vrouwensynode (1996). De kerkelijke machtsstrijd had haar veel energie gekost. Toen de Acht Mei Beweging in 2003 werd opgeheven, blikte ze met een zekere bitterheid terug op de in haar ogen denigrerende houding van de bisschoppen. Maar ze moest erkennen dat ook de opstelling van de kant van de Acht Mei Beweging soms ongemeen hard was geweest (Trouw, 21-11-2003). Als een echte ‘katholieke vrijbuiter’ verwijderde ze zich steeds meer van de kerk en van het concept van een persoonlijke God. Ze bleef zich inzetten op het terrein van relaties, gaf lezingen en begeleidde groepen, zoals incestslachtoffers. Ondertussen werd de zorg voor haar hulpbehoevende man steeds zwaarder. In 2006 publiceerde ze haar autobiografie: Geloof in leven. De enige bisschop over wie ze zonder voorbehoud positief schrijft, was Jan Niënhaus. Hoe wrang was het voor haar te moeten meemaken dat juist hij in 2011 door de Commissie-Deetman werd aangeklaagd voor seksueel misbruik. Stael-Merkx stierf op 14 december 2012, in de ouderdom van 86 jaar.
Betekenis
Wies Stael-Merkx geldt als een icoon van de Nederlandse vernieuwingsbeweging in de katholieke kerk. Zij kwam op voor ‘gewone’ katholieken, voor het menselijk gezicht van de kerk en voor een gelijkwaardige positie van vrouwen, gescheiden mensen en homo’s in de kerk. Haar vasthoudendheid en gedrevenheid maakten haar tot een lastige gesprekspartner van de bisschoppen.
Archivalia
Katholiek Documentatie Centrum, Nijmegen: Archief Acht Mei Beweging; Archief Katholiek Bureau voor voorlichting en begeleiding bij Seksualiteit en Relatievorming (KBSR); Persoonsarchief L.M.I.C. Stael-Merkx; Knipselarchief L.M.I.C. Stael-Merkx
Publicaties
Wies Stael-Merkx werkte mee aan een groot aantal boeken en schreef veel artikelen in tijdschriften (oa. Speling, de Bazuin, Mara, Groniek) over seksualiteit, de positie van vrouwen en de vernieuwingsbeweging in de katholieke kerk. Een selectie:
- [met H. Jansen] red., Nu is ze ook nog verliefd! Relaties en seksualiteit van verstandelijk gehandicapten (Nijkerk z.j. [1979]).
- [met anderen], Moeder de vrouw is niet meer thuis (Tilburg 1983).
- [met anderen], Uit de ban van het huwelijk naar gelijkwaardigheid van relaties (Amersfoort 1986).
- [met anderen], Met hart en ziel. Acht Mei Beweging: verslag negende manifestatie Den Bosch 8 mei 1993 (Den Bosch 1993)
- Geloof in leven. Het verhaal van een katholieke vrijbuiter (Nijmegen 2006).
Literatuur
- Th.A. Fafié, Voeten op nieuwe wegen. Vraaggesprekken over christendom, kerk en theologie (Aalsmeer 1992) 35-40.
- Jan van Hooydonk, ‘Zorg voor leven. Wies Stael-Merkx neemt afscheid van het Katholiek Bureau voor Seksualiteit en Relatievorming’, De Bazuin, 13-12-1999, 3-4.
- Gerard Klaasen, ‘Ik ben hartstikke boos en kwaad’. Wies Stael-Merkx en de opheffing van de Acht Mei Beweging, Trouw, 21-11-2003.
- Lodewijk Winkeler, Stromingen in katholiek Nederland (Kampen 2004) 30-34.
- Ton Crijnen, Kardinaal Ad Simonis. Kerkleider in de branding. Een biografie (Nijmegen 2014) 303-334, 376.
- Tom van den Beld, Het andere gezicht van de kerk. De Acht Mei Beweging 1985-2003 (Nijmegen 2015) 65, 73-78.
- Annelies van Heijst en Marjet Derks, Catharina Halkes. ‘Ik verwacht iets groots’. Levenswerk van een feministisch theologe 1920-2011 (Nijmegen 2015) 427-450.
Illustratie
Wies Stael-Merkx, door P.J.M. Kusters, 1993 (Katholiek Documentatie Centrum, Nijmegen).
Auteur: Vefie Poels
laatst gewijzigd: 22/11/2017
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.