© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Astrid de Beer, Johanna van Valois, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Valois [13/01/2014]
JOHANNA van VALOIS (geb. Longpont, Frankrijk ca.1294 – gest. Fontenelle 1353?), door haar huwelijk gravin van Holland, Zeeland en Henegouwen. Dochter van Karel hertog van Valois (1270-1325) en Margaretha van Anjou-Sicilië (1274-1299). Johanna van Valois trouwde op 23-5-1305 in Longpont met Willem van Avesnes (1286-1337), graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen. Uit dit huwelijk werden 9 kinderen geboren, van wie er 4 jong overleden.
Johanna van Valois was van hoge afkomst: haar vader was een broer van de Franse koning, haar moeder een zuster van de koning van Napels. Haar moeder stierf in 1299, toen Johanna nog een kleuter was. Onbekend is of zij opgroeide aan het Franse hof of in Napels, bij haar moeders familie. Als jong meisje werd zij al uitgehuwelijkt aan graaf Willem III van Holland, Zeeland en Henegouwen, nadat deze zich in 1302 een loyaal bondgenoot van Frankrijk had bewezen in de strijd tegen Vlaanderen. Op 19 of 23 mei 1305 trouwden zij te Longpont.
Johanna en Willem kregen negen kinderen, van wie er vier jong overleden. Voor de overgebleven nakomelingen werden prestigieuze huwelijkspartners uitgezocht. Margaretha (1311-1356) trouwde in 1324 met Lodewijk VI de Beier, hertog van Beieren, Rooms-koning en vanaf 1328 keizer. Willem Procurator, de benedictijner monnik die tussen 1322 en 1332 een kroniek schreef over de graven van Holland, suggereert dat dit huwelijk tegen de zin van Johanna was: waar zou haar loyaliteit moeten liggen als de belangen van haar schoonzoon strijdig zouden zijn met die van haar oom Robert van Anjou, koning van Napels? Dochter en naamgenote Johanna (ca.1315-1374) trouwde in februari 1324 in Keulen met Willem VI, graaf van Gulik. Filippa (1314-1369), volgens Jean Froissart Johanna’s lievelingsdochter, trouwde in januari 1328 te York met Edward III, koning van Engeland. Willem (1317-1345), de latere graaf Willem IV, nam in 1334 Johanna van Brabant tot vrouw. De illustere huwelijken van haar kinderen weerspiegelen de sterke positie van haar huis. Daar komt nog bij dat Johanna’s broer in 1328 werd gekroond tot koning Filips IV van Frankrijk: Johanna van Valois bevond zich in het centrum van de Europese politiek.
Gravin, bemiddelaarster en kloosterlinge
Graaf Willem III hield zich vanaf de jaren 1320 intensief bezig met de internationale politiek en trad op als bemiddelaar in conflicten. Tijdens zijn frequente afwezigheid nam Johanna bestuurlijke taken van hem over: zij ontving diplomaten, gezanten, maakte reizen naar Holland en Zeeland, beheerde de financiën, leidde de hofhouding en regelde de ontvangst van gasten. Johanna was het middelpunt van het sociale, literaire en culturele leven van haar eigen hof, dat rondreisde tussen Henegouwen en Holland. Ook op politiek terrein liet zij van zich horen. Ze onderhield contacten met haar familie van weerskanten, zodat zij op de hoogte bleef van de laatste ontwikkelingen. In 1332, tijdens een verblijf in Frankrijk, ontdekte Johanna dat haar broer, de Franse koning, een bondgenootschap had gesloten met de hertog van Brabant. Meteen stuurde ze een boodschapper naar haar echtgenoot, en koos hiermee partij vóór haar man en tegen haar broer.
Na de dood van haar echtgenoot in 1337 trad Johanna in het cisterciënzerklooster Fontenelles bij Valenciennes in, dicht bij het bestuurlijke hart van Henegouwen. Haar politieke rol was hiermee niet uitgespeeld: als gravin-weduwe was Johanna nog steeds actief betrokken bij het reilen en zeilen van het graafschap. Zij had klerken en misschien wel een kanselarij tot haar beschikking, gasten van het hof kwamen haar regelmatig bezoeken en ze trad waar nodig bemiddelend op. Zo wist ze in 1345 een conflict te beslechten tussen de burgers van de stad Doornik. Johanna van Valois overleed vermoedelijk in 1353 in het klooster.Reputatie
In zijn werk Van den derden Eduwaert roemt Jan van Boendale Johanna als een ‘goede goddelijke vrouw’, ‘zeer wijs van zinne’, ‘goed ende vroed’ (Mulder-Bakker, 47). Volgens hem was het ook Johanna die uitkomst bracht: als bemiddelaarster wist zij in de Honderdjarige Oorlog een einde aan een impasse te maken door met tact en argumenten de betrokken partijen (waaronder haar broer en schoonzoon) tot elkaar te brengen. Ook Willem Procurator prees Johanna’s zachtmoedigheid. Zijn Kroniek is een waardevolle bron, net als de bewaard gebleven huishoudrekeningen van de gravin, die inzicht geven in het dagelijks leven aan haar hof. Van der Meulen benadrukt de traditionele rol die Johanna van Valois speelde als patrones van de kunsten. Mulder-Bakker gebruikt het levensverhaal van Johanna van Valois als illustratie van de middelaarsrol die adellijke dames speelden tussen het moderne landsheerlijke gezag en de oude idealen van eigenrecht en familie-eer.
Naslagwerken
NNBW.
Literatuur
- Willem Procurator, Kroniek, M. Gumbert-Hepp ed. (Hilversum 2001) [geschreven tussen 1322 en 1333].
- F. Rens, ‘Johanna van Valois, gravin van Henegouwen (1340)’, Belgisch Museum voor de Nederduitsche Tael- en Letterkunde 4 (1840) 386-388.
- H.J. Smit, De rekeningen der graven en gravinnen uit het Henegouwsche huis, 3 delen (Amsterdam/Utrecht 1929-1939) [werken uitgegeven door het Historisch Genootschap, 3de serie, dl. 46, 54 en 69].
- D.E.H. de Boer en Erik H.P. Cordfunke, Graven van Holland: portretten in woord en beeld (880-1580) (Zutphen 1995).
- A.M. Mulder-Bakker, ‘Met recht van spreken. Johanna van Valois, gravin van Holland, Zeeland en Henegouwen (ca.1297-1353)’, Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis 16 (1996) 37-56.
- D.E.H. de Boer red., 1299: één graaf, drie graafschappen. De vereniging van Holland, Zeeland en Henegouwen (Hilversum 2000).
- Malcolm Vale, The princely court. Medieval courts and culture in North-West Europe 1270-1380 (Oxford 2001).
- Janet F. van der Meulen, ‘”Sche sente the copie to her doughter”. Countess Jeanne de Valois and literature at the court of Hainault-Holland’, in: Suzan van Dijk e.a. red., ‘I have heard about you’. Foreign women’s writing crossing the Dutch border (Hilversum 2004) 61-83.
Illustratie
Portret door onbekende kunstenaar. Recueil d’Arras, ca. 1550 (foto Koninlijke Bibliotheek, Den Haag).
Auteur: Astrid de Beer
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 20
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.