© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Marjan P. Nekkers-Kapitein, Wilhelmina van Pruisen, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/WilhelminaPruisen [13/01/2014]
WILHELMINA prinses van PRUISEN (geb. Potsdam 18-11-1774 – gest. Den Haag 12-10-1837), door haar huwelijk koningin der Nederlanden. Dochter van Frederik Willem II von Hohenzollern koning van Pruisen (1744-1797) en Frederika Louise van Hessen-Darmstadt (1751-1805). Wilhelmina van Pruisen trouwde op 1-10-1791 in Berlijn met Willem Frederik prins van Oranje en Nassau (1772-1843), de latere koning Willem I. Uit dit huwelijk werden 2 zoons en 2 dochters geboren, van wie er 1 jong overleed; 2 kinderen werden dood geboren.
Jeugd en huwelijk
Prinses Wilhelmina (Mimi voor intimi) was het vierde kind uit een gezin van acht kinderen. De opvoeding van de kinderen werd gedomineerd door het strenge regime van Wilhelmina’s oudoom, Frederik de Grote van Pruisen. Over de opleiding van Wilhelmina is weinig meer bekend dan dat zij werd onderwezen in verscheidene talen, handwerken en schilderkunst. Als meisje stond zij bekend om haar schoonheid en beminnelijkheid.
In 1791 trouwde Wilhelmina in Berlijn met haar neef Willem Frederik, de erfprins van Oranje-Nassau. Het huwelijk was gearrangeerd en maakte deel uit van een politieke overeenkomst, om het aanzien van het Huis van Oranje-Nassau in een verzwakte Republiek op te vijzelen. Dit nam echter niet weg dat ook sprake was van een huwelijk dat gesloten werd op basis van persoonlijke genegenheid. Na het huwelijk nam het erfprinselijke paar zijn intrek op het Oude Hof aan het Noordeinde in Den Haag. Wilhelmina beviel daar op 6 december 1792 van haar eerste kind, Willem Frederik George Lodewijk, de latere koning Willem II.
Ballingschap
In januari 1795, na een vierjarig verblijf in de Republiek, week Wilhelmina vanwege de Franse inval samen met haar schoonfamilie uit naar Engeland. Vier maanden later beviel zij van een dood kindje. Een jaar daarna arriveerde Wilhelmina samen met haar zoontje in Berlijn. Zij was terug in de kring van haar Pruisische familie, waar inmiddels ook haar echtgenoot verbleef, die zich in 1795 had aangesloten bij het Pruisisch-Franse bondgenootschap. Op 28 februari 1797 werd Willem Frederik Karel geboren. Ook haar beide dochters zagen in Berlijn het levenslicht: op 1 maart 1800 Wilhelmina Frederika Louise Pauline Charlotte, en op 9 mei 1810 Wilhelmina Frederika Louisa Charlotte Marianne.
Na de Vrede van Amiens in 1802 kregen Wilhelmina en Willem Frederik via Willem V onder meer het vorstendom Fulda, waarmee zij als Duits vorstenpaar toetraden tot het Duitse Rijk. Zij hielden hof in Fulda en brachten de wintermaanden door in Berlijn. In 1804 kochten zij met de hulp van de broer van Wilhelmina, sinds 1797 koning Frederik Willem III van Pruisen, het ‘Niederländischen Palais’ of het paleis ‘Unter den Linden’ in Berlijn, waar Wilhelmina en Willem Frederik voortaan een eigen hofhouding voerden. Met de dood van zijn vader werd Willem Frederik in 1806 hoofd van de Oranjedynastie.
Wilhelmina en haar echtgenoot konden slechts een paar winters hun vorstelijke status in het eigen Berlijnse paleis voortzetten. Door de opheffing van het Pruisisch-Franse bondgenootschap in 1806 was Wilhelmina opnieuw gedwongen te vluchten voor de Franse troepen, terwijl zij net herstellende was van een miskraam. Na omzwervingen arriveerde Wilhelmina uiteindelijk met haar kinderen op het landgoed ‘Freienwalde’, ten noorden van Berlijn. Willem Frederik, die in het Pruisische leger tegen de Fransen had gevochten, slaagde er ook in om ‘Freienwalde’ te bereiken. Op 22 december overleed daar hun dochtertje Pauline op zesjarige leeftijd.
De jaren 1806-1810 moeten voor Wilhelmina erg zwaar zijn geweest. Nadat ze eerst haar dochtertje had verloren, raakte ze nu bijna al hun landgoederen kwijt; Willem Frederik had slechts nog enige bezittingen in het Poolse Posen. In mei 1810 werd opnieuw een dochtertje geboren. Hierna leek het tij langzamerhand te keren. In 1811 kwam Wilhelmina in bezit van diverse landgoederen in Kamenz in Silezië, zo’n zestig kilometer ten zuiden van Breslau. Zij kocht deze landgoederen tegen een schappelijke prijs van haar broer en financierde dit met haar jaargeld uit Pruisen. In 1812 werd zij tevens eigenares van de kleinere goederen Schönjohnsdorff bij Strehlin en Seitsch bij Guhrau in Silizië. Alles wees erop dat de toekomst van het gezin in Posen en Silizië lag, totdat de voorlopige regering van de Republiek der Nederlanden Willem Frederik eind november 1813 vroeg het bestuur te aanvaarden. In januari 1814 keerde Wilhelmina als echtgenote van de aankomend soeverein vorst der Verenigde Nederlanden Willem I terug naar Den Haag.
Koningin der Nederlanden
In 1815 werd Wilhelmina officieel koningin der Nederlanden. Tot 1830 pendelde zij met haar hofhouding tussen vier residenties: de winters werden afwisselend in Den Haag of Brussel doorgebracht, de zomers op ‘t Loo of Laken, Met de Belgische afscheiding in 1830 kwam aan het reizend hof tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden een einde. Wel verbleef Wilhelmina tot het einde van haar leven jaarlijks in Berlijn. Zij nam dan haar intrek in het ‘Niederländischen Palast’. Nadat haar dochter Marianne in 1830 was getrouwd met prins Albert van Pruisen, verbleef Wilhelmina ook vaak in hun paleis. In Berlijn had zij haar eigen hofhouding en hield zij ook haar audiënties. Wilhelmina vervulde tevens representatieve taken aan het hof van haar broer, de koning van Pruisen. Daarnaast had ze haar bezigheden bij het beheer van haar goederen in Silezië.
Koningin Wilhelmina was een kunstliefhebster en werd door tijdgenoten geroemd als een verdienstelijk schilderes. Zij protegeerde kunstenaars, van wie de schilder Friedrich Bury de bekendste was. Bury, sinds 1800 hofschilder in Berlijn, verbleef na 1814 onder meer in Brussel en Den Haag, waar hij Wilhelmina lesgaf. Er is echter weinig werk van haar hand bekend. De schilder Bonaventura Genelli kon dankzij een toelage van Wilhelmina in Italië studeren. Zij bezocht regelmatig tentoonstellingen, was beschermvrouwe bij een verbouwing van het Koninklijk Museum in Den Haag en honorair lid van de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Amsterdam.
Wilhelmina was 23 jaar lang koningin. In deze rol trad zij weinig op de voorgrond. Vanaf de jaren twintig ging haar gezondheid achteruit, maar dit weerhield haar er niet van belangrijke familiegebeurtenissen in Berlijn bij te wonen. Haar laatste reis was in het voorjaar van 1837, toen zij haar kleinzoon ten doop hield. Op 12 oktober van datzelfde jaar overleed Wilhelmina op bijna 63-jarige leeftijd in paleis Noordeinde. Veertien dagen later werd ze bijgezet in de koninklijke grafkelder van de Nieuwe Kerk te Delft.
Reputatie
Koningin Wilhelmina was geliefd: zowel in familiekring als door tijdgenoten werd met genegenheid en respect over haar gesproken. Ze gold als een bescheiden vrouw, die als echtgenote, moeder en koningin op de achtergrond bleef. Over haar optreden als koningin der Nederlanden is dan ook weinig bekend.
Het traditionele beeld van Wilhelmina kan worden genuanceerd door niet alleen haar persoonlijkheid, maar ook haar dynastieke kapitaal in de analyse te betrekken. Wilhelmina is een belangrijke schakel geweest in het aanzien en voortbestaan van het huis van Oranje-Nassau. Haar huwelijk met Willem Frederik was van belang voor het prestige van de Oranje-Nassaus. Zij stelde de continuïteit van de dynastie Oranje-Nassau veilig door het leven te schenken aan een erfgenaam en reserve-erfgenaam en zorgde als Pruisische prinses voor een stevige band met het machtige huis Hohenzollern. Zo bleek de steun van de Von Hohenzollern cruciaal tijdens de ballingschap van de Oranjes tussen 1795 en 1814, en kon in 1806 een vorstelijke status worden bereikt. En tenslotte vormden Wilhelmina’s landgoederen in Silezië tot 1814 een belangrijke bron van inkomsten.
Naslagwerken
Van der Aa [onder Willem Frederik]; Van Ditzhuyzen; Kobus/De Rivecourt; Kramm; Lexicon Noord-Nederlandse kunstenaressen; NNBW; Oranje van A tot Z; Scheen; Scheltema; Verwoert; Wurzbach.
Archivalia
Het Koninklijk Huisarchief, Den Haag: Archief Frederika Louise Wilhelmina, koningin der Nederlanden, prinses van Pruisen [A 36]; Archief Willem Frederik, koning der Nederlanden [A 35].
Literatuur
- J.C. Voorduin, Proeve eener karakterschets van nu wijlen Hare Majesteit, de Koningin der Nederlanden, Frederika Louisa Wilhelmina, enz. (Utrecht 1837).
- J. van Lennep, Hulde aan de nagedachtenis van wijlen Hare Koninklijke majesteit Frederika Louiza Wilhelmina, Koningin der Nederlanden, geboren prinses van Pruisen (Amsterdam 1838).
- C.P.E. Robidé van der Aa, Frederika Louise Wilhelmina van Pruissen, eerste koningin der Nederlanden: als een voorbeeld ter navolging, der Nederlandsche meisjes aangeprezen (Amsterdam 1838).
- Johanna W.A. Naber en L. de Neve, De vorstinnen van het Huis van Oranje-Nassau (Haarlem 1898).
- F. de Bas, ‘Frederike Luise Wilhelmine, Prinzessin von Preußen, Königin der Niederlande’, Hohenzollern Jahrbuch (1901) 160-172.
- W. Snouckaert van Schauburg, ‘Een reisje van H.M. Frederika Louise Wilhelmina der Nederlanden, geb. prinses van Pruisen en haar verblijf te Berlijn in 1836’, Historia (1936) 2-11, 31-38, 63-74, 95-102, 125-128, 153-156, 183-190.
- E. van Beusekom, ‘Frederika Louise Wilhelmina, koningin der Nederlanden 1774-1837’, in: E. van Beusekom e.a., Moeders uit ons vorstenhuis (Amsterdam 1938) 188-210.
- J.A. Bornewasser, ‘Koning Willem I’, in: C.A. Tamse red., Nassau en Oranje in de Nederlandse geschiedenis (Alphen aan de Rijn 1979) 230-272.
- K. Hammer, ‘Die Preußischen Könige und Königinnen im 19. Jahrhundert’, in: K.H. Werner, Hof, Kultur und Politik im 19. Jahrhundert (Bonn 1985) 87-99.
- W. Fritschy, ‘De financiën van de Oranjes tussen revolutie en restauratie’, in: Oranje en revolutie. Jaarboek Oranje-Nassau Museum (Rotterdam 1996) 35-65.
- M.P. Nekkers-Kapitein, Frederika Louise Wilhelmina van Oranje-Nassau. Prinses van Pruisen 1774-1837. Koningin der Nederlanden 1814-1837 (Utrecht 2005) [onuitgegeven doctoraalscriptie Universiteit Utrecht].
Illustratie
Portret toegeschreven aan Johann Friedrich Bury, Stichting Historische Verzamelingen van het Huis Oranje-Nassau, Den Haag. Uit: In naam van Oranje. Vijf eeuwen de Oranjes, aflevering 17: ‘Koning Willem I’ [omslag].
Auteur: Marjan P. Nekkers-Kapitein
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 615
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.