© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Bart Lankester, Zwagerman, Trijntje, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Zwagerman [12/01/2018]
ZWAGERMAN, Trijntje, vooral bekend als Trien de Haan-Zwagerman (geb. Hauwert 3-4-1891 – gest. Hoorn 14-2-1986), revolutionair-socialiste, feministe, neomalthusianiste. Dochter van Arend Zwagerman (1857-1923), landarbeider, en Maartje Jonkerman (1853-1925). Trien Zwagerman trouwde op 15-11-1916 in Nibbixwoud met Bartele Boele de Haan (1891-1967), smid, machinist. Uit dit huwelijk werden 2 dochters geboren.
Trien Zwagerman
was de jongste dochter in een arm landarbeidersgezin van zes kinderen. Ze
groeide op in Hauwert, een West-Fries lintdorp ten noorden van Hoorn. Het gezin
kon de eindjes amper aan elkaar knopen. Dankzij de dominee en de
hoofdonderwijzer van de lagere school kregen zij de beschikking over een ‘kerkenbouwtje’,
een stukje pachtland van de hervormde kerk waarop ze hun eigen groenten en
aardappelen konden verbouwen. Het vormde
de opstap naar een eigen boerenbedrijfje. Na de lagere school moest Trien
helpen op de boerderij. Wel bezocht zij de naaischool in het dorp en kreeg ze,
leergierig als ze was, bijles van de dominee.
Politiek actief
In 1912 leerde Trien Zwagerman de Friese smidszoon Bartele Boele (Bart) de Haan kennen, die brongasinstallaties aanlegde bij boeren in West-Friesland. Bart was geboren in De Knipe, een gebied waar het anarchisme en socialisme wijd verbreid waren. Ook in de woonkamer van het gezin De Haan hing een portret van Ferdinand Domela Nieuwenhuis. Zij trouwden in 1916 en woonden de eerste huwelijksjaren in Leeuwarden. Daar werd in 1918 hun eerste dochter geboren. In 1924 verhuisden ze naar Hoorn.
In Leeuwarden was Bart actief in de radicaal-linkse vakfederatie Nationaal-Arbeidssecretariaat (NAS). Eind jaren twintig, na de geboorte van hun tweede dochter (1927), werd ook Trien de Haan-Zwagerman politiek actief. Het echtpaar werd lid van de Revolutionair-Socialistische Arbeiderspartij (RSP), een antistalinistische afsplitsing van de Communistische Partij onder leiding van Henk Sneevliet, tevens voorzitter van het NAS. De RSP, later omgedoopt tot RSAP, zou tot de oorlog blijven strijden voor het marxistisch-leninistisch socialisme. De Haan-Zwagerman had als een van de weinige vrouwen zitting in het partijbestuur en stond steevast op de kieslijsten. Ook stond zij regelmatig op de barricaden, zoals in 1936 tijdens de grote staking bij de werkverschaffing in de Wieringermeer.
Linkse vrouwenvakbond en Nieuw-Malthusiaanse Bond
In 1929 richtte Trien de Haan-Zwagerman op verzoek van Sneevliet samen met anderen een bond op voor arbeidsters en arbeidersvrouwen. De NAS Vrouwenbond bestond tot 1935 en gaf van 1932 tot 1935 De Vrouwenkrant uit. De Haan-Zwagerman schreef een groot aantal stukken in het blad en voerde de eindredactie. ‘Niet alleen thuis maar ook daarbuiten moeten vrouwen en moeders zorgen voor een vrije en rechtvaardige samenleving’, was een van de feministische credo’s van deze revolutionaire vrouwenbond.
Trien de Haan-Zwagerman was tevens een enthousiast beijveraarster voor het neomalthusianisme. In 1935 startte zij met haar man een consultatiebureau voor geboorteregeling in Hoorn, dat zij bijna dertig jaar zou runnen. Daarnaast gaf zij in heel Noord-Holland en ook daarbuiten lezingen over het neomalthusianisme, en die werden vaak goed bezocht. Zij werd geprezen om haar ‘gloedvolle en eenvoudige bewoordingen’. Ook in de Nieuw-Malthusiaanse Bond kreeg De Haan-Zwagerman al snel een bestuursfunctie.
In en na de oorlog
Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog werden de RSAP en het NAS door de Duitsers verboden; de revolutionair-socialisten verenigden zich ondergronds in het Marx-Lenin-Luxemburg-front. Nadat zij in februari 1942 waren verraden, werden de mannelijke leidinggevenden na een politiek proces gefusilleerd. Trien de Haan-Zwagerman werd in augustus 1942 via Scheveningen naar Duitsland gedeporteerd. Tot de bevrijding door het Zweedse Rode Kruis, in april 1945, beleefde zij daar drie barre jaren in het concentratiekamp Ravensbrück. Ze schreef er gedichten om de ellende te verwerken. Een strofe uit een van deze gedichten: ‘Vrouwen vleugellam geslagen/ Waag een blik toch naar omhoog/ Tracht uw zielesmart te dragen/ Naar die wijde hemelboog’ (gecit. Lankester, ‘Een strijdbare vrouw’). Haar levenskracht en idealisme en de onderlinge solidariteit tussen vrouwen hielden haar op de been, vertelde zij tijdens de vele voordrachten die zij na thuiskomst in West-Friesland hield.
Na de oorlog was De Haan-Zwagerman geruime tijd politiek dakloos. Pas eind jaren vijftig dook haar naam weer op als oprichtster van de PSP-afdeling Hoorn. ‘De P van het pacifisme kan niet zonder de S van het socialisme’, was haar stelregel. Ze zou de partij en de progressieve politiek in Hoorn tot het einde trouw blijven. Ook zat ze de eerste jaren na de oorlog in het hoofdbestuur van de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming (NVSH).
De laatste vijftien jaar van haar leven verbleef Trien de Haan-Zwagerman in een verzorgingshuis in Hoorn, waar zij op 14 februari 1986 op 94-jarige leeftijd overleed.
Reputatie
Trien de Haan-Zwagerman was een vrouw uit de arbeidersklasse die op eigen kracht en door zelfstudie het politieke podium wist te bereiken. Zij kwam in de jaren twintig en dertig met overtuiging op voor de armen, werklozen en verdrukten. Door haar gedrevenheid en welbespraaktheid was zij niet alleen een gevierd spreekster, maar ook een gewaardeerd bestuurster. Zij hield zich met gemak staande in mannenbolwerken, vaak als enige vrouw. In 1957 werd zij benoemd tot erelid van de NVSH.
Archivalia
- IISG, Amsterdam: archieven NAS, RSP/RSAP, NMB/NVSH en archieven van diverse personen.
- Westfries Archief, Hoorn: Bevolkingsregister; stadsarchief Hoorn; krantencollectie.
- NIOD, Amsterdam: archieven MLL-Front, Ravensbrück.
- Dagboeken en correspondentie van familieleden zijn in bezit van de auteur.
Literatuur
- Dirk Schilp, Dromen van de Revolutie (Amsterdam 1967).
- Max Perthus (pseud. van Piet van ’t Hart), Henk Sneevliet. Revolutionair-socialist in Europa en Azië (Nijmegen 1976).
- Gé Nabrink, Seksuele hervorming in Nederland. Achtergronden en geschiedenis van de Nieuw-Malthusiaanse Bond (NMB) en de Nederlandse Vereniging tot Seksuele hervorming (NVSH), 1881-1971 (Amsterdam 1978).
- Wim Bot, Tegen fascisme, kapitalisme en oorlog. Het Marx-Lenin-Luxemburg Front, juli 1940-april 1942 (Amsterdam 1983).
- Menno Eekman en Herman Pieterson, Linkssocialisme tussen de wereldoorlogen. Twee studies (Amsterdam 1987).
- G.G. Schrander, M.G. Rem en J.J. Botman, ‘Wij moeten versoberen, sprak de minister.’ Hoorn en de regio in de dertiger jaren (Hoorn z.j. [ca. 1987]).
- Bart van der Steen, Henk Sneevliet. Leider van de RSP (Amsterdam 2006) [scriptie IISG].
- Piet Hoekman en Jannes Houkes, Het Mationaal Arbeids-Secrtariaat 1893-1940. De geschiedenis van de eerste vakcentrale in Nederland (Groningen 2015) [diss.].
- Sarah Helm, Ravensbrück (Amsterdam 2015).
- Bart Lankester, Kom vrouwen, aangepakt! De revolutie van socialiste Trien de Haan (Amsterdam 2017).
Website
Trien de Haan (1891-1986).Revolutionair-socialiste in West-Friesland.
Illustratie
Straatfoto voor het Amsterdam CS door onbekende fotograaf, ca. 1930 (particuliere collectie).
Auteur: Bart Lankester
laatst gewijzigd: 12/01/2018
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.