© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Frans Wetzels, Someruell, Elisabeth, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/someruell [13/01/2014]
SOMERUELL, Elisabeth, ook bekend als Lys Sint Mourel (gest. Breda 26-1-1723), marketentster en houdster van een eethuis, zou als man verkleed in het Spaanse leger hebben gediend. Elisabeth Someruell trouwde (1) met Swiger Borstelmans; (2) op 11-10-1676 in Den Bosch met Hendrick Weyerman (gest. 1695), ruiter in het Staatse leger. Uit huwelijk (1) werden 2 dochters geboren, uit (2) 1 zoon.
Elisabeth (Lysbeth) Someruell was vrijwel zeker van Schotse afkomst. In haar naaste omgeving bevonden zich veel militairen: haar tweede echtgenoot was ruiter, haar broer Jacob (gest. 1699) sergeant in het leger van stadhouder-koning Willem III, en haar zoon Jacob Campo Weyerman (1677-1747) – die een beroemd en berucht ‘journalist’ zou worden – was korte tijd cadet in het regiment van de Schotse kolonel George Lauder. Jacob Campo schreef later dat hij vanaf zijn jeugd mensen uit de Schotse Hooglanden had gekend en dat zijn moeder uit het ‘preutse Albion’ kwam.
Lysbeth Someruell woonde aanvankelijk in Den Bosch, waar haar dochters Sara (op 25-10-1674) en Swigera-Maria (op 17-5-1676) gedoopt werden. Over die beide kinderen zijn in het archief van Den Bosch verder geen gegevens te vinden. Het beroep van haar eerste man is onbekend, evenals plaats en jaar van zijn dood. Het feit dat de tweede dochter naar hem vernoemd werd, kan erop duiden dat hij toen al overleden was.
Someruells tweede man, de weduwnaar Hendrick Weyerman, was ruiter in het Staatse leger en veel weg van huis. Waarschijnlijk reisde zij aanvankelijk mee met zijn compagnie, mogelijk als marketentster. In ieder geval verbleef zij in een legerkamp bij Charleroi toen zij op 9 augustus 1677 een zoon ter wereld bracht. Met de pasgeboren Jacob reisde zij terug naar Den Bosch, waar zij in april 1678 belijdenis deed in de gereformeerde kerk. Haar huis en huishouden deelde zij met haar ongetrouwde halfzuster Maria Stoffelen (of Vastbinders; gest. 1712). In datzelfde jaar verloor zij een rechtszaak die een buurvrouw tegen haar had aangespannen wegens belediging (injurie). De kwestie ontaardde in een zich tot 1683 voortslepende rechtszaak over geld, onder meer omdat zij de proceskosten niet wilde of kon betalen. Om die reden zat zij ook enige tijd in gijzeling in de Gevangenpoort in Den Haag.
In 1680 verhuisde Lysbeth Someruell met haar zoon en haar halfzuster naar de garnizoensstad Breda, waar zij waarschijnlijk enige tijd een handeltje dreef in kant. Uit een notariële akte van 1683 blijkt dat zij als marketentster in een legertent buiten de stadspoort wijn en andere producten aan de man bracht. Ook exploiteerde zij samen met haar halfzuster een eethuis in de stad zelf. In 1683 echter ging de zaak failliet – vele militairen stonden bij haar voor forse bedragen in het krijt. Niettemin heeft zij waarschijnlijk steeds een eethuis gehad, getuige de gerechtelijke documenten waarin staat dat zij ‘met hare handenarbeid de sobere kost met koken dagelijks moet verdienen’ (Wetzels, 44).
Nog eenmaal komt Elisabeth Someruell in de gerechtelijke bronnen voor: in februari 1689 verschafte zij een weggelopen meisje (Elisabeth Hagens) onderdak in haar huis naast de hoofdwacht. Toen de vader van het meisje Elisabeth Someruell met een stok bedreigde, riep zij hem toe: ‘Schelm, sla maar!’ Zij was duidelijk nooit voor een kleintje vervaard. Na 1690 schijnt het haar voor de wind te zijn gegaan. Zij bleek in staat een huis te kopen aan de Grote Markt en leningen te verschaffen aan burgers en militairen. Elisabeth Someruell overleed op 26 januari 1723 en werd op 1 februari begraven in de Grote Kerk van Breda.
Fictie en waarheid
Lysbeth Someruell heeft haar naam te danken aan Franciscus Lievens Kersteman (1728-1793?). Deze befaamde broodschrijver had in de tweede druk van zijn biografie over haar zoon, de Zeldzaame levens-gevallen van J.C. Wyerman (1763), een ‘Aanhangzel’ toegevoegd waarin hij voorgaf het leven van Lys Sint Mourel, zoals hij haar noemde, uit de doeken te doen. Volgens dit ‘vie romancée’ was zij van hugenootse afstamming. Na de dood van haar ouders was zij als dienstmeid gaan werken in een Tilburgse herberg en had daar, nog steeds volgens Kersteman, een koopman neergestoken die haar probeerde te verkrachten. Uit angst voor het gerecht was ze gevlucht en had ze vermomd als boerenjongen onder de naam Tobias Morello aangemonsterd bij het Spaanse leger in Dendermonde. Vervolgens zou zij een carrière van tamboer tot sergeant doorlopen hebben. In 1673 was ‘Tobias’ in de veldslag bij Bonn gewond geraakt. De chirurgijn die ‘zijn’ wonden verzorgde, ontdekte dat de sergeant een vrouw was en daarmee zou een einde zijn gekomen aan de militaire loopbaan van Lys Sint Mourel. Kersteman vond dat hij zijn lezers een levensbeschrijving van deze ‘wereldberoemde’ vrouw, die alle andere dapperen van de ‘vrouwelijke kunne in haar krijgs-bedrijven overtreft’, niet mocht onthouden. Zo probeerde hij Lysbeth Someruell de geschiedenis in te laten gaan als één van die vrouwen die als man verkleed in het leger hadden gediend.
Van de aanleiding tot haar travestie – de steekpartij in Tilburg – is echter geen bewijs gevonden, evenmin als van haar diensttijd als ‘Tobias’ in het Spaanse leger. De militaire omgeving waarin Lysbeth Someruell haar leven doorbracht heeft Kersteman wellicht op het idee voor dit verhaal gebracht. Vooral valt te vermoeden dat hij zich tot dit verhaal heeft laten verleiden door het succes van zijn boek over Maria van Antwerpen, De Bredasche heldinne (1751). Maria’s travestie is bewezen, bij Lysbeth Someruell is dat niet het geval.
Archivalia
Zie Wetzels, De vrolijke tuchtheer.
Literatuur
- Franciscus Lievens Kersteman, De Bredasche heldinne. R.M. Dekker, G.J. Johannes en L.C. van de Pol ed. (Hilversum 1988) 14.
- Franciscus Lievens Kersteman, Zeldzaame levens-gevallen van J.C. Wyerman (Den Haag 1763) [heruitgave bezorgd door M. van Vliet (Leiden 1994)].
- J.P.H. Goossens, ‘Nieuwe vragen’, Brabantse Leeuw 3 (1954) 60.
- J. Maclean, De huwelijksintekeningen van Schotse militairen in Nederland 1574-1667 (Zutphen 1976).
- Peter Altena en Barbara Sierman, ‘Weyerman en ’s-Hertogenbosch’, Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman (1981) 414-424.
- Rudolf Dekker en Lotte van de Pol, Vrouwen in mannenkleren. De geschiedenis van een tegendraadse traditie: Europa 1500-1800 (Amsterdam 1989) 56, 60, 124, 155.
- Marcel C.A. van der Heijden, Lys Sint Mourel en andere Tilburgse schatten ([Tilburg] 1994) [bevat tekst van Kerstemans ‘Aanhangzel’].
- J. van Kempen en E. Schilders, Literaire wandelroute Tilburg ( Den Bosch 1996) 21-22.
- Frans Wetzels, De vrolijke tuchtheer van de Abderieten. Jacob Campo Weyerman (1677-1747) in Breda (z.p. 2006).
Auteur: Frans Wetzels
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 358
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.