Biografisch Woordenboek van Nederland Wiskundigen

© BWNW. Bronvermelding: Danny Beckers, Bartjens, Willem, in: Biografisch Woordenboek van Nederlandse Wiskundigen URL: https://resources.huygens.knaw.nl/BWNW/lemmata/data/bartjenswillem [20/02/2019]

Willem Bartjens heeft met zijn rekenboek De Cijfferinghe ruim 200 jaar lang de toon gezet in het Nederlandse rekenonderwijs. Met de uitdrukking ‘Volgens Bartjens’ wordt nog steeds aangegeven dat iets correct berekend is.

BARTJENS, Willem, onderwijzer (geboorteplaats onbekend, 1569 - Zwolle, mei 1638). Zoon van Gerrit van Santen, koopman (vermoedelijk een vluchteling uit de Duitse landen of uit Zuid Nederland). In 1592 trouwde hij met Maritgen Jansdochter. Uit het huwelijk kwamen acht kinderen voort.

Willem Bartjens opende in 1591 een particuliere school te Amsterdam. Aan die school onderwees hij leerlingen in de Nederlandse en Franse taal, lezen en schrijven, goede manieren, rekenen en boekhouden. De school van Bartjens draaide goed. Het waren de jaren van de opkomst van de Verenigde Oostindische Compagnie, en er was grote behoefte aan mensen die verstand hadden van rekenen en boekhouden.

Op basis van zijn ervaringen in het rekenonderwijs aan die school publiceerde hij in 1604 De Cijfferinghe. Daarin behandelde hij de basisprincipes van het rekenen en het rekenen met de Amsterdamse munten, maten en gewichten in het bijzonder. Omdat elke stad zijn eigen munten-, maten- en gewichten-stelsel had verschilde ook het rekenonderwijs van stad tot stad, in dat opzicht. Het rekenboek was opgedragen aan de burgemeesters, schepenen en raad van Amsterdam. Waarschijnlijk is die opdracht mede bepalend geweest voor het succes van het rekenboek: Amsterdam was op dat moment de belangrijkste handelsstad van Europa en de Amsterdamse munten, maten en gewichten waren zodoende over de hele wereld bekend. Een opdracht aan de stads-notabelen was eveneens een aanprijzing.

In 1618 verhuisde het gezin Bartjens naar Zwolle, waar Willem de post van stadsschoolmeester ging waarnemen. In Zwolle gaf hij, gedeeltelijk op kosten van het gemeentebestuur, dezelfde lessen als in Amsterdam. Hier publiceerde hij de twee delen van zijn Vernieuwde Cijfferinge. Het eerste deel daarvan is vrijwel identiek aan het oorspronkelijke Amsterdamse rekenboek - met meer aandacht voor het Zwolse munten, maten- en gewichten-stelsel. In het tweede deel behandelde hij meer rekenregels die voor verschillende beroepen van pas kwamen. Ondertussen was De Cijfferinghe een groot succes geworden en was een aantal roofdrukken van het boek verschenen. Zodoende vroeg (en kreeg) Bartjens een privilege op de nieuwe uitgave van zijn boek, dat exclusief in de handen van zijn zoon Gerard Bartjens kwam.

In 1638 overleed Bartjens en moest de gemeente Zwolle hals over kop op zoek naar een nieuwe schoolmeester. Meer dan honderd edities van Bartjens'’ rekenboek hebben tot in de negentiende eeuw het rekenonderwijs aan kooplieden bepaald.

Bronnen

• Beckers, Danny en Marjolein Kool, Willem Bartjens De Cijfferinghe (1604). Het rekenboek van de beroemde schoolmeester, Hilversum: Verloren (2004). http://www.dbnl.org/tekst/bart001cijf02_01/ [deel 2 in de serie Rekenmeesters]
• Lambour, Ruud C. "400 jaar Volgens Bartjens", De Nederlandsche Leeuw, 121 (2004): 76-112

Publicaties

• De Cijfferinghe, Amsterdam (1604).
• Vernieuwde Cijfferinge, het eerste deel, waer uyt men meest alle de grondregulem der recken-konst leeren kan, Zwolle (1636).
• Cijfferinge, het tweede deel, handelende van verscheyde regulen der reekenkonst, alle kooplieden noodich te weten, Zwolle (1637).

Archieven