Repertorium van Nederlandse zendings- en missie-archieven 1800-1960

Waarom een gids?

Bronnen voor de geschiedenis van dit onderwerp zijn er genoeg, maar wat ontbrak is een goed overzicht ervan. Daar komt bij dat zending en missie vanaf ca. 1800 een zaak zijn geweest van het particulier initiatief. Met name de zending werd vanuit Nederland ondersteund door een fijnmazig netwerk van verenigingen, comités, commissies en stichtingen. De toenemende verdeeldheid binnen de reformatorische kerken was een andere factor die leidde tot een groei van het aantal organisaties en daarmee van het aantal archieven. De overheid bemoeide zich nauwelijks met zending en missie en van subsidiëring was geen sprake. Dat kon ook niet, omdat de Bataafse Revolutie in 1796 leidde tot begin van scheiding van kerk en staat wat met de grondwet van 1848 verder werd uitgebouwd. Pas in het kader van de in 1901 ingezette ethische politiek in Nederlands Indië kwamen er subsidieregelingen voor door zending en missie opgerichte en bestuurde ziekenhuizen en scholen.

Dit heeft tot gevolg dat de archieven over zending en missie bijna allemaal particulier zijn. Een deel en bij de missie zelfs een belangrijk deel ervan is nog in eigen beheer. Sommige archieven zijn goed ontsloten en makkelijk bereikbaar, anderen worden nog beheerd door de archiefvormer bijvoorbeeld een religieuze congregatie of hebben geen enkele toegang. Zendingsarchieven werden als gevolg van fusies gedeponeerd in archieven waar men ze niet direct zou verwachten zoals dat van de één na oudste zendingsorganisatie, het in 1797 opgerichte Nederlandsch Zendelinggenootschap, dat thans deel uitmaakt van het omvangrijke archief van de Raad voor de Zending van de Nederlandse Hervormde Kerk dat zich in Utrecht bevindt. Deeloverzichten zoals dat van Jan Willemsen zijn gedrukt en niet digitaal bereikbaar, iets wat van toegangen steeds vaker wordt verwacht.

De kerk van Tjideres tot school ingericht rond 1900 (uit: Ds. H.J. Rooseboom, Na vijftig jaren. Gedenkboek (uitgegeven bij gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de Nederlandsche Zendingsvereeniging)

Inkadering

Aan het eind van de vorige eeuw werden door mevrouw drs. M.H. Dirkzwager, bibliothecaris van de Zendingsbibliotheek van de Raad voor de Zending NHK/Hendrik Kraemer Instituut gegevens verzameld om te komen tot een repertorium van zendingsarchieven. Dit project werd niet voltooid, maar de omvangrijke documentatie werd wel ter beschikking gesteld aan de makers van dit repertorium en door hen gebruikt.

In 2005 besloot de leiding van het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis in Den Haag om het bronnenmateriaal van zending en missie beter toegankelijk te maken door middel van een digitale onderzoeksgids. Dit instituut fuseerde op 1 januari 2011 met het Huygens Instituut tot het hierboven al genoemde Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis. Het Huygens ING is derhalve verantwoordelijk voor deze uitgave. De gids kreeg de naam van Repertorium van Nederlandse zendings- en missiearchieven 1800-1960. Het project maakt deel uit van het door dr. G. Knaap geleide onderzoeksprogramma Nederlanders en de cultuur over de grenzen. De bewerkers konden voor advies en hulp terecht bij een commissie van deskundigen die bestond uit:

Prof. dr. G. Harinck (Vrije Universiteit Amsterdam en Theologische Universiteit Kampen (vrijgemaakt), Kampen)

dr. O. Lankhorst (Erfgoedcentrum Nederlands Kloosterleven, St. Agatha)

mr. drs. H. Lems (Dienstenorganisatie Protestantse Kerk in Nederland/Stichting de Zending der PKN)

prof. dr. P. Rietbergen (Radboud Universiteit Nijmegen)

Uitvoering

De eerste opzet van de gids werd gemaakt door dr. J.P. (Hans) de Valk die tot eind 2007 als coördinator en senioronderzoeker aan het ING verbonden was. Na zijn detachering bij het Koninklijk Nederlands Historisch Instituut in Rome verklaarde hij zich bereid om de belangrijkste Vaticaanse archieven, waar hij zeer goed in thuis is, te doorzoeken. Daaronder vallen het Vaticaanse ministerie voor missiezaken, de Congregatie De Propaganda Fide, en de Staatssecretarie, het centrale orgaan van het Vaticaan.

Projectleider was in 2007 Hans de Valk, van 2008 tot aan de voltooiing in 2011 dr. A.C.M. (Ton) Kappelhof die als senioronderzoeker verbonden is aan het Huygens ING. Aan de gids werkten mee de junioronderzoekers drs. Gerrit de Graaf en drs. Kirsten Hulsker. De ICT-aspecten waren in handen van Bram van Dam, medewerker van het Huygens ING. Gerrit de Graaf en Kirsten Hulsker schrijven beide ook een proefschrift over de respectievelijk zending en missie in Zuid-Nieuw-Guinea na de Tweede Wereldoorlog. Deze proefschriften zullen respectievelijk eind 2011 en naar verwachting in 2012 verdedigd worden aan de Theologische Universiteit in Kampen (vrijgemaakt) en de Radboud Universiteit in Nijmegen. Het Repertorium maakt deel uit van hun dissertaties. Het vormt er als het ware de heuristische fundering van.

Structuur van de gids

Gekozen werd voor een gestructureerde beschrijving van alle opgenomen archieven met daaraan gekoppeld een inhoudelijke verdieping. Voor de beschrijving werd een format ontworpen dat werd ingevoerd met het door het ING vervaardigde programma ING Forms. Het format bestaat uit velden die soms weer zijn onderverdeeld in ondervelden. Voor een omschrijving van de inhoud van de velden wordt de gebruiker verwezen naar het instructieboek dat als een bijlage bij de gids is gevoegd.

Voor de verdieping viel de keuze op een nadere toegang op de verslagen van de door zendelingen in Nederlands-Indië gehouden conferenties, tijdens welke allerlei problemen van zakelijke en inhoudelijke aard werden besproken en bediscussieerd. De verslagen werden opgestuurd aan het bestuur van de zendingscorporatie in Nederland dat deze weer in de eigen vergadering besprak en erop reageerde naar de zendelingen toe. Over deze conferenties en hun waarde als bron verscheen een artikel in het tijdschrift Transparant.¹ Artikelen over het Repertorium zijn ter perse of in voorbereiding.

Prediking en onderwijs waren zéér nauw met elkaar verbonden. De Indonesische schoolmeester was tevens voorganger. Zonder het Indonesisch personeel zouden de zendelingen niet ver gekomen zijn. uit: Mededeelingen van wege het Nederlandsch Zendelinggenootschap, 1883