© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Eva Moraal, Appels, Johanna Adriana, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Appels [10/04/2017]
APPELS, Johanna Adriana, vooral bekend als J.A. Ader-Appels (geb. Driebergen 9-5-1906 – gest. Winschoten 31-7-1994), actief in het verzet, schreef oorlogsmemoires; later predikante. Dochter van Dirk Appels (1856-1930), aannemer, en Johanna Adriana van Stam (1859-1931), vroedvrouw. Johanna Appels trouwde op 25-9-1935 in Amsterdam met Bastiaan Jan Ader (1909-1944), predikant. Uit dit huwelijk werden 2 zoons geboren.
Johanna
Appels werd geboren in Driebergen als jongste in een gezin met twee broers en twee
zussen. Haar bemiddelde vader was aannemer en haar moeder
vroedvrouw. Na haar middelbare schoolopleiding behaalde Johanna een mo-akte
Engels en ging zij werken op een Amsterdams redactiebureau. Begin jaren dertig
ontmoette ze in de trein de toenmalige theologiestudent Bastiaan Ader, met wie
ze voelde samen een ‘Bestemming’ te hebben (Ader-Appels, 334). In 1935 trouwden
ze met elkaar. Een jaar later haalde Bastiaan zijn kandidaatsexamen en vertrok hij
op een maandenlange fietstocht naar Palestina; Johanna bleef thuis. Korte tijd
(september 1937 tot oktober 1938) was Bastiaan hervormd hulpredikant in Haarlemmermeer-Badhoevedorp, daarna aanvaardde hij een beroep van de
hervormde gemeente van Nieuw-Beerta in Groningen.
Oorlog en verzet
Johanna en Bastiaan Ader beschouwden hun gemeente als een binnenlandse zendingspost (Boon, 121). Zo wilde het paar in het nabijgelegen gehucht Drieborg een kerkelijk centrum bouwen waarmee de door het communisme aangetrokken arbeiders teruggewonnen moesten worden. Johanna organiseerde het jeugdwerk, de catechisaties en de vrouwenvereniging. In 1941 volgde zij een opleiding tot godsdienstonderwijzeres om haar man in zijn gemeentewerk te assisteren. In 1943 debuteerde ze onder het pseudoniem J.A. van Schagen met ‘Droomhanneke’ in de jeugdverhalenbundel Als de bladeren vallen.
In de zomer van 1942, enkele maanden na de geboorte van hun eerste zoon, kreeg Johanna Ader-Appels een brief van een Joodse vriendin uit Amsterdam die haar vroeg of ze bij hen mocht komen. Deze Lilly Samuel was de eerste van zes vaste onderduikers die bij de Aders een toevluchtsoord vonden. De pastorie in Nieuw-Beerta werd een centrum voor hulp aan Joden en piloten. Met enkele anderen beraamde Bastiaan Ader ook een ontsnappingsplan voor kamp Westerbork, maar hij werd door een oud-catechisant verraden voordat dit tot uitvoer kon worden gebracht – in april 1944 moest hij onderduiken.
Nu haar man was ondergedoken, droegen Johanna Ader-Appels en haar dienstmeisje Tantje samen de verantwoordelijkheid voor de dagelijkse verzorging van de onderduikers. Met Pinksteren werden zij gearresteerd, maar de politie liet hen na een nacht weer vrij. Ook haar man bleef actief in het verzet. Ader-Appels bracht de onderduikers elders in Nieuw-Beerta onder meer omdat haar man werd gezocht en ze het niet meer vertrouwde. Op 22 juli 1944 werd hij in Haarlem opgepakt. Een maand later sommeerden de Duitsers Ader-Appels de pastorie te verlaten. Ze kreeg maar een half uur de tijd om haar spullen te pakken en daarom gooide Ader-Appels snel zoveel mogelijk kleren naar buiten, een gebeurtenis die zoon Bas Jan later (in 1970) inspireerde tot het kunstwerk All my clothes. Hoogzwanger verliet Ader-Appels de pastorie, die erna door de Duitsers werd leeggeroofd. Ze verbleef bij bevriende boeren en collega’s in de buurt en ontving clandestiene brieven en gedichten van haar man. Op 20 november 1944, zestien dagen na de geboorte van zoon Erik, werd Bastiaan Ader in de bossen van Rhenen gefusilleerd.
In deze heftige tijden was het schrijven voor Johanna Ader-Appels een belangrijke uitlaatklep. Haar bij de buurman verborgen schriften vormden de basis voor haar in 1945 verschenen oorlogsmemoires Een Groninger pastorie in de storm. Een andere manier om het verlies van haar echtgenoot te verwerken was haar initiatief tot het Ds. Aderfonds: begin 1945 stelde ze de kerkenraad voor om dit fonds in het leven te roepen waarmee op termijn het door haar man zo vurig gewenste kerkje in Drieborg kon worden gesticht.
Ds. Aderfonds
In de brochure ter nagedachtenis van haar man Laat uw licht schijnen (1945) schreef Johanna Ader-Appels vastbesloten te zijn het zendingswerk voort te zetten dat ze met haar man was begonnen. Nadat de gemeente een nieuwe predikant had beroepen, verhuisde ze naar het voorhuis van een boerderij in de buurt. Ze gaf enige tijd Engelse les, terwijl ze intussen werk maakte van haar roeping. In 1946 werd ze in Drieborg aangewezen als onbezoldigd pastoraal medewerker. Tijdens een (rust)verblijf in Zwitserland dat jaar gaf ze lezingen over het verzetswerk. De inkomsten van de uitgave van Een Groninger pastorie in de storm – het boek kreeg dertien drukken en verscheen in het Duits en Fins – en haar lezingen stelden Johanna Ader-Appels in 1948 een huis in Drieborg te bouwen. In 1950 werd voor rekening van het Ds. Aderfonds (opgericht in 1948) een oecumenisch gemeenschapshuis (leerkamer) ingericht. Het centrum was ook bedoeld om gesprekken tussen Nederlanders en Duitsers mogelijk te maken, maar die uitwisselingen kregen tot haar spijt nooit een permanent karakter.
Voor de trotse en emotionele Johanna Ader-Appels was het niet eenvoudig om zich staande te houden tussen de opvolgers van haar man, de gemeente en de kerkenraad. Haar uiteindelijke benoeming tot hervormd predikant in Nieuw-Beerta (1973) beschouwde zij als een belangrijke erkenning. Twee jaar later verloor ze haar oudste zoon, de kunstenaar Bas Jan Ader (1942-1975): hij verdween tijdens een bootreis over de Atlantische oceaan. Johanna Ader-Appels had op 12 oktober 1975 een visioen en schreef een Engelstalig gedicht, waarin ze haar zoon vertelt dat ze hem in de golven had gezien: A small baby at the breast of eternity, zoals ze hem als pasgeborene aan haar borst had gehad (Boon, 129). Zijn dood greep haar hevig aan. Uit geërfd vermogen deed Johanna Aders-Appels eind jaren zeventig nog een aanzienlijke schenking aan het Ds. Aderfonds.
Op 31 juli 1994 stierf Johanna Ader-Appels op 88-jarige leeftijd; ze werd in begraven in Nieuw-Beerta.
Reputatie
Johanna Ader-Appels werd benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau, ontving het Verzetsherdenkingskruis en samen met haar man ook de Yad Vashem-onderscheiding. Haar levenstaak bleef ze onder grote waardering van haar gemeenteleden uitvoeren. Het Ds. Aderfonds draagt nog altijd substantieel bij aan de predikantsplaats in de gemeente.
Publicaties
- Een Groninger pastorie in de storm (Amsterdam 1945; heruitgave Franeker 1976).
- Laat uw licht schijnen. In memoriam 20 nov. 1944 Ds B.J. Ader (Amsterdam z.j. [1946]).
Literatuur
- Els Boon, ‘Een gezamenlijke roeping alleen voortgezet – De dood van een predikant en de gevolgen voor diens gezin’, in: George Harinck en Gert van Klinken red., Van kansel naar barak (Zoetermeer 2011) 121-135.
- Martha Beuckens-Vries, ‘Uit de schaduw in het licht’. Twintig predikantsvrouwen in de 20 eeuw (Gorinchem 2012).
- Jan H. Hensema, ‘Kunstenaar van Drieborg verdronk op de oceaan’, Nieuwsblad van het Noorden, 10-7-1976.
- Ad J. de Jong, ‘Ds Bastiaan Jan Ader. Geb. 20-12-1909, gefusilleerd bij Rhenen 20-11-1944’, Oud Rhenen 26 (2007) nr. 2, 38-45.
- ‘Het mislukte bevrijdingsplan van Bastiaan Jan Ader’, Drenthe in de oorlog, 2016 [URL http://www.drentheindeoorlog.nl/?aid=660; geraadpleegd 11-10-2016].
- G.C. Hovingh, ‘Overzicht van predikanten die joden hielpen’, 1-3, Historisch Documentatiecentrum Nederlands protestantisme [URL http://www.hdc.vu.nl/nl/Images/Predikanten_die_joden_hielpen_IV_tcm215-460512.pdf; geraadpleegd 11-10-2016].
- Website Bas Jan Ader [URL www.basjanader.com; geraadpleegd 11-10-2016].
- Website Ds. Aderstichting [URL www.dsaderstichting.nl; geraadpleegd 11-10-2016].
- Website Protestantse Gemeente Reiderland [URL http://protestantse-gemeente-te-reiderland.protestantsekerk.net/ds__ader_stichting_; geraadpleegd 11-10-2016].
Illustratie
J.A. Ader-Appels met zoon Bas Jan, door Lilly Samuel, ca. 1942 (Groninger Archieven).
Auteur: Eva Moraal
laatst gewijzigd: 10/04/2017
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.