© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Baltus, Pietronella, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Baltus [11/06/2015]
BALTUS, Pietronella (geb. Beesd 5-12-1830 – gest. Beesd 26-3-1914), piëtiste, bekend als ‘geestelijk moeder’ van Abraham Kuyper. Dochter van Pieter Baltus (1785-1867), molenaar, en Catharina van de Water (1790-1856). Pietronella Baltus bleef ongehuwd.
Pietronella (Pietje) Baltus was het tiende kind in een gezin van elf. Haar vader werkte als molenaar in loondienst voor de heerlijkheid Mariënweerd. Pietje werd op 6 februari 1831 gedoopt in de Hervormde Gemeente in Beesd en deed in 1853 belijdenis. Van jongs af aan had ze een buitengewone belangstelling voor godsdienstige vraagstukken. Volgens de overlevering nam zij tijdens het aardappelrooien een bijbeltje mee en las ze daaruit voor – zeer tot ongenoegen van haar ouders en broers. Ze woonde het grootste deel van haar leven met haar ongetrouwde broers Bernardus en Hermanus in een huisje in de Voorstraat te Beesd.
Pietronella Baltus raakte geleidelijk onder invloed van het gereformeerd piëtisme, de ‘conventikelvromen’, met zijn nadruk op persoonlijke bekering en ‘bevinding’ van het geloof in het hart. Zij stond kritisch tegenover de gevestigde kerk en bezocht nauwelijk de reguliere kerkdiensten. Aan het avondmaal nam zij geen deel, want met de gemeente kon ze geen geestelijke gemeenschap oefenen. Naar haar zeggen deed ze dat thuis, met Jezus zelf. Gelijkgezinden kwamen haar ook thuis opzoeken om met haar over hun persoonlijke godservaringen te spreken. Ze was in de wijde omtrek bekend.
Abraham Kuyper, in 1863 als predikant beroepen in Beesd, kwam in 1864 voor het eerst op huisbezoek bij Pietronella Baltus. Volgens het verhaal dat Kuyper zelf een halve eeuw later vertelde, onderhield zij hem over het ware geloof en de rechtzinnige prediking. Bij het afscheid weigerde ze hem de hand te drukken als vertegenwoordiger van een kerk die in haar ogen niet het volle evangelie verkondigde. Alleen als mens wilde ze hem de hand schudden. Kuyper was onder de indruk van de authenticiteit van haar geloof (Kuyper, Starrenflonkering, 120).
Na de dood van haar twee broers in 1892 bleef Pietronella Baltus alleen achter. Ze leefde vanaf dat moment van de steun van de diaconie en van giften van particulieren. Haar oude dag bracht zij door in het Gesticht van Ouden van Dagen dat in 1901 in Beesd was opgericht. Daar bleef zij tot op het laatst haar vrome bijeenkomsten houden. Pietronella Baltus stierf op 26 maart 1914. Haar overlijden haalde tal van landelijke kranten. Ze werd begraven in Beesd.
Reputatie
Pietronella Baltus zou nooit meer dan een lokale bekendheid zijn geweest als Abraham Kuyper niet had getuigd van haar invloed op zijn geestelijk leven. Een van de weinige foto’s die er van haar gemaakt zijn, had een ereplaats in Kuypers studeerkamer. Pietronella Baltus stond voor hem symbool voor het eenvoudige volksgeloof, en haar taalgebruik en levenshouding deden hem denken aan mystici van vóór de Reformatie. De kerkhistoricus Fred Lieburg typeert haar als een icoon van gereformeerde volksvroomheid. Volgens hem heeft Kuyper haar vooral achteraf gebruikt als toonbeeld van het vitale en stabiele calvinisme, bewaarders van het erfgoed van de zestiende eeuw. Ook Kuypers biograaf Jeroen Koch relativeert haar betekenis: ze speelde slechts een rol in de bekeringsmythe die Kuyper zelf achteraf construeerde.
In Beesd leeft haar nagedachtenis voort in verhalen en overleveringen. Een bekend verhaal is dat van de namaakworst uit de etalage van slagerij Hol waarmee ze eens naar Kuyper liep om haar mening over zijn preken te illustreren: smakelijk van buiten, maar onverteerbaar van binnen. Ook leeft haar naam in Beesd voort in de Pietje Baltusstraat, die kruist met de Dr A. Kuyperweg.
Archivalia
Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme, Vrije Universiteit Amsterdam: Archief Kuyper, overlijdensbericht Pieternella Baltus.
Literatuur
- [Door een vriend], Korte schets uit het leven van Pieternella Baltus of de geestelijke moeder van Dr. A. Kuyper (Leerdam 1914).
- W.J. Aalders, Dr. A. Kuyper (Haarlem 1921) 7.
- A. Kuyper, ‘Pietje Baltus’, De Standaard, 30-3-1914, herdrukt in Starrenflonkering (Kampen 1932) 120-121.
- D. van Baalen, ‘Pietje Baltus’, Gens Nostra 19 (1964) 93-99.
- F.A. van Lieburg. ‘Pietje Baltus (1830-1914). De levensloop van een piëtiste in de gereformeerde geschiedschrijving’, De Hoeksteen 15 (1986) 43-54
15 (1986) 43-54 . - J. Vree, ‘Abraham Kuyper te Beesd (1863-1867). Een vingeroefening in kerkreformatie’, in: S.E.M. van Doornmalen red., Geloven tussen de rivieren. Verkenningen in de Gelderse kerkgeschiedenis (Delft 1999) 215-248, aldaar 242, 247.
- F.A. van Lieburg, ‘Pietje Baltus, 1830-1914, piëtiste’, Biografisch Woordenboek Gelderland 3 (2002) 20-223 (2002) 20-22.
- Jeroen Koch, Abraham Kuyper. Een biografie (Amsterdam 2006) 31, 166, 564.
- J. Vree, Kuyper in de kiem. De precalvinistische periode van Abraham Kuyper 1848-1874 (Hilversum 2006) 162.
- J. Kamphuis en F.A. van Lieburg, Geboeid door Pietje Baltus: twee opstellen rond de theologie van Abraham Kuyper (Haarlemmermeer 2012).
Illustratie
Foto van Pietje Baltus op latere leeftijd, door onbekende fotograaf, ongedateerd. Waarschijnlijk was het deze foto die bij Kuyper op de studeerkamer stond (Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme).
Redactie
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 740
laatst gewijzigd: 11/06/2015
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.