© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Jac Geurts, Bolwater, Gertruid, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Bolwater [13/01/2014]
BOLWATER, Gertruid (gest. 1511?), heldin bij de verdediging van Venlo in 1511.
Over het leven van Gertruid (Gertrude, Truuj, Trui) Bolwater is niets bekend. Het is zelfs de vraag of zij ooit bestaan heeft. Alle gegevens wijzen naar een persoon die ‘uitgevonden’ is en in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw een belangrijke rol heeft gespeeld voor de identiteit en bewustwording van de Venlose burgers.
Het verhaal
In 1511 werd Venlo belegerd door de troepen van keizer Maximiliaan I. Deze wilde Gelre inlijven, maar hertog Karel van Gelre verzette zich en kreeg daarbij steun van de Franse koning. Bij de laatste aanval zou een vrouw, Gertruid Bolwater, een vaandrig die op de muur was geklommen met een steen hebben verwond en diens vaandel afgepakt hebben. Na een triomftocht door de stad werd het aan de voorgevel van haar huis opgehangen.
Opvallend is dat er in de eerste decennia na het voorgevallene nooit is geschreven over de prestatie van Gertruid Bolwater. Alle kronieken en pamfletten die kort na het beleg verschenen zijn, roemen de dapperheid van de inwoners, maar reppen met geen woord over haar heldendaad. In het verslag van de Blijde Inkomste van kroonprins Filips (II) in 1549 worden de zeden, gewoonten en historische ontwikkelingen van de belangrijkste Nederlandse steden beschreven, maar bij Venlo ontbreekt de vermelding van deze heldin. Ook bij lokale en regionale geschiedschrijvers of in de kunst (schilderijen, houtsneden) die ter meerdere eer en glorie van de stad werden vervaardigd, is niets te vinden. Voor het eerst wordt in 1632 melding gemaakt van een heldhaftige vrouw in de geschiedenis van Venlo: de Jezuïet Famiano Strada beschrijft in het boek De Bello Belgico (geschreven rond 1602, gepubliceerd in 1632 en in het Nederlands vertaald in 1646) het beleg van Venlo door de hertog van Parma in het jaar 1586, en vermeldt daarbij terloops, dat ‘voor een zeventig jaar’ een (naamloze) vrouw mee had gevochten. Heeft Strada de vrouw misschien verzonnen om de overwinning van de katholieke hertog van Parma op het heldhaftige Venlo extra glans te geven? Ook in de volgende honderdvijftig jaar zal zij, weliswaar nog altijd zonder naam, steeds weer als dappere ‘helleveeg en amazone’ worden opgevoerd.
Feit en fictie
Ofschoon Nederland na de Franse tijd een politieke eenheid werd, bleven de Limburgers zich als vreemdelingen in het Nederlandse staatsverband beschouwen. Zij gingen op zoek naar een eigen lokale identiteit en geschiedenis, en zo kwam ook het beleg van 1511 weer in de belangstelling te staan. Nu kreeg de heldin ook haar naam; helaas maakt Keuller, de auteur van de eerste stadsgeschiedenis van Venlo (1843) op geen enkele manier duidelijk hoe hij aan de naam Gertruid Bolwater komt. Haar lokale bekendheid nam toe toen Nederland rond 1860 werd bedreigd door het machtige Pruisen. De heldendaad van Gertruid Bolwater werd nu op nationale schaal voor het voetlicht gebracht. Van lokale heldin werd zij, net als Kenau Simonsdr. Hasselaar, tot vaderlands voorbeeld gepromoveerd. Met een aan haar gewijd toneelstuk (1866) bereikte Gertruid Bolwater haar grootste roem. In Venlo werd er een straat naar haar genoemd; nadien verdween zij echter razendsnel weer uit de herinnering.
In de door de NSB overgenomen Nieuwe Venlosche Courant wordt Gertruid Bolwater in 1943 nog eens opgevoerd naar aanleiding van het feit dat Venlo zeshonderd jaar tevoren stadsrechten had gekregen, zij het onder de noemer van Venloos ‘groote mannen’. Met geen woord wordt gesproken over waarom zij in 1511 op de wallen stond; ook de term ‘vrijheid’ valt niet. Het tijdschrift Veldeke plaatst in datzelfde jaar een gedicht over Bolwater waarin vrijheid, onafhankelijkheid en vaderlandsliefde wel centraal staan. De hoofdrolspeelster wijst daarin zelfs een huwelijk van de hand omdat zij de strijd voor het vaderland belangrijker acht. De politieke boodschap spreekt voor zich.
Sinds de Tweede Wereldoorlog herinneren alleen de naar haar vernoemde straatnaam en enkele carnavaleske liedjes nog aan Gertruid Bolwater. Men heeft haar historische werkelijkheid waarschijnlijk nooit echt geloofd: zij was slechts een vermeende heldin voor moeilijke tijden.
Naslagwerken
NNBW.
Literatuur
- L.J.E. Keuller, Geschiedenis en beschrijving van Venloo (Venlo 1843) 239.
- H.C. van den Eertwegh, De laatste dagen van Venloo’s beleg, 1511. Historisch dramatische schets in twee tafereelen (Venlo 1866).
- L.J.E. Keuller, ‘Gertruid Bolwater of de heldin van Venlo (1511)’, in: H. Welters red., Limburgsche legenden, sagen, sprookjes en volksverhalen 1 (Venlo 1875) 190-192.
- H.H.H. Uyttenbroeck, Bijdrage tot de geschiedenis van Venlo 4 (Venlo 1914) 14-19, 31-32.
- K. Haanen, ‘Gertruid Bolwater’, Veldeke 17 (1943) 67-70.
- J.H.J. Geurts, ‘Omstreden veste. Venlo tussen twee vuren 1473-1543’, in: Venlo’s mozaïek. Hoofdstukken uit zeven eeuwen stadsgeschiedenis (Maastricht 1990) 79-112.
- C.A. Gorissen en R. van der Hoek red., Venloclopedie (Venlo 1998) 22.
- J.H.J. Geurts, ‘Gertruid Bolwater. Feit en fictie rond een vergeten heldin uit Venlo’, De Maasgouw. Tijdschrift voor Limburgse Geschiedenis en Oudheidkunde 119 (2000) 217-244.
Illustratie
Geertruid Bolwater als confettimeisje, door Ineke Kaagman, 2011 (Galerie Wilms, Venlo).
Auteur: Jac Geurts
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 63
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.