Braam, Anna Hinderika Maria (1927-2014)

Anneke Braam groeide op in Gendt (Betuwe) als jongste van vijf in een hecht rooms-katholiek gezin. Ze had een broer en drie zussen. Haar moeder was voor haar huwelijk onderwijzeres en haar vader had als arbeider in een steenfabriek al op jonge leeftijd een vakbond opgericht. Dit leverde hem zijn ontslag op, waarna hij onder meer werkzaam was als koster en als boekhandelaar. Wel bleef hij actief in de vakbeweging. Van haar vader erfde Anneke sociale bewogenheid en een ijzeren doorzettingsvermogen. Zij ging naar de mulo en volgde daarna vanaf 1947 de verpleegstersopleiding in het Sint Elisabeth Ziekenhuis te Tilburg.

Opleiding tot verpleegkundige

In Tilburg werd Anneke Braam opgeleid volgens het inservice-systeem: ze was werknemer en leerling tegelijk en woonde in het ziekenhuis. De leerlingen moesten hard werken en Braam constateerde dat velen van hen hierdoor weinig tijd hadden voor hun studie en moesten afhaken. Na haar diplomering tot A-verpleegster haalde ze in 1951 in het St. Antonius Ziekenhuis in Utrecht de kraamspecialisatie. Aansluitend volgde ze in 1952 de docentenopleiding aan de net geopende Katholieke Hogere School voor Verplegenden (KHSV) in Nijmegen. Haar keuze voor de docentenrichting was ingegeven door haar twijfels over de kwaliteit van de inservice verpleegstersopleiding: ze vond dat de naoorlogse medische vernieuwingen een breder en beter opgeleid type verpleegster vereisten. In 1954 studeerde ze cum laude af. In het Nijmeegse St. Radboud-Ziekenhuis, dat haar gevraagd had te adviseren bij de nieuwbouw, kon ze haar ideeën over een betere opleiding ventileren. Ze bezocht ziekenhuizen in Frankrijk en Engeland om zich te oriënteren op de verpleegstersopleidingen daar.

In 1961 leerde Anneke Braam Gerard van den Bergh kennen, directeur van een melkpoederbedrijf. Datzelfde jaar trouwden ze en Van den Bergh, afkomstig uit een traditionele Brabantse familie, wist met zijn Bourgondische inslag een nieuwe wending te geven aan haar soms wat strenge levenshouding. Ze trok zich een aantal jaren terug uit de ziekenhuiswereld om hun vier kinderen op te voeden, maar ook om in de avonduren het leerboek Algemene Verpleegkunde te schrijven. Het boek beleefde vier herdrukken. Het was het eerste deel in de veelgebruikte serie In goede handen, die zij samen met anderen schreef en die tot eind jaren zeventig werd gebruikt in het verpleegkundig onderwijs.

In 1972 begon Van den Bergh-Braam aan de studie Westerse Sociologie aan de Katholieke Universiteit in Nijmegen (KUN). Ze vond dat de verpleegkunde behoefte had aan een wetenschappelijk fundament en wilde zich via deze studie onderzoeksmethoden en -technieken eigen maken. Na haar afstuderen was ze tot 1982 wetenschappelijk medewerkster aan de KUN, met als onbetwist hoogtepunt de presentatie op 8 december 1981 van het rapport De Hoofdverpleegkundigen. Voor dit onderzoek had Van den Bergh-Braam de positie van hoofdverpleegkundigen in dertig algemene en drie academische ziekenhuizen onderzocht. Het onderzoeksresultaat was vernietigend: hoofdverpleegkundigen waren massaal overwerkt en werden structureel genegeerd door de specialisten. Het onderzoeksrapport sloeg in als een bom en zorgde voor een ware mediahype.

Patiëntgericht zorgsysteem

Van den Bergh-Braam ging in oktober 1982 aan de slag als wetenschappelijk hoofdmedewerkster bij de capaciteitsgroep Verplegingswetenschappen van de Rijksuniversiteit Limburg in Maastricht. Daar promoveerde ze in juni 1984 op het proefschrift Hoofdverpleegkundigen over leven in het ziekenhuis. Voor zover bekend was zij de eerste gepromoveerde verpleegkundige in Nederland. Haar benoeming in Maastricht tot bijzonder hoogleraar Verplegingswetenschappen volgde in 1986 en betekende een hoogtepunt, niet alleen in haar persoonlijke carrière, maar vooral ook voor de professionalisering van het verpleegkundig beroep. Door haar ervaring in de verpleging had Van den Bergh-Braam goed zicht op de problemen waar verpleegkundigen tegen aanliepen. Kern van de problematiek was volgens haar de onderwaardering en ondergeschikte positie van verpleegkundigen in het ziekenhuis – de wettelijke titel-verandering in 1967 van ‘verpleegster’ in ‘verpleegkundige’ had daar niets aan veranderd. In haar inaugurele rede van 31 oktober 1986 greep Van den Bergh-Braam haar kans om hierover en over andere ongewenste kwesties in de intramurale gezondheidszorg een kritische noot te kraken. Ze liet het niet bij kritiek maar gaf ook een oplossing: het ziekenhuis moest patiëntgerichte hulpverlening leveren, want alleen binnen zo’n zorgsysteem kon de verpleegkundige zich handhaven. Haar ideaal was het ziekenhuis te laten functioneren als centrum van intensieve zorg en de thuiszorg – via kleinschalige wijkvoorzieningen – als hulppost voor het merendeel van de patiënten. Bij haar afscheid als hoogleraar in 1991 zag Van den Bergh-Braam echter nog weinig verbetering en hield ze opnieuw een vurig pleidooi voor een betere onderbouwing van de verpleegkunde door de studie verplegingswetenschap.

Na haar emeritaat bracht Van den Bergh-Braam met haar man de winters door aan de Côte d’Azur en volgde ze cursussen Frans en koken. De laatste jaren van haar leven woonde ze in Amsterdam, waar haar man in juli 2009 stierf. Zelf overleed zij op zondag 26 januari 2014 in woonzorgcentrum De Uylenburgh, omringd door haar kinderen. Ze werd begraven op Begraaf- en Gedenkpark Heilig Landstichting.

Betekenis

Zoals duizenden vrouwen begon Anneke van den Bergh-Braam in 1947 als gewoon verpleegster, opgeleid volgens het traditionele inservice-systeem dat vooral gehoorzame, kritiekloze werknemers afleverde. Haar verdienste was dat zij haar talenten daarna heeft aangewend voor de verbetering van de verpleegkundigen-opleiding – onder meer via de serie leerboeken In goede handen – en voor het leggen van een wetenschappelijke basis voor de verpleegkunde. Aanvankelijk verliep de ontwikkeling van de studie verplegingswetenschappen moeizaam, maar anno 2017 zijn er ruim honderd gepromoveerde verpleegkundigen en acht hoogleraren verplegingswetenschap. Anneke van den Bergh-Braam stond met haar promotie in 1984 en haar benoeming tot hoogleraar in 1986 aan het begin van deze ontwikkeling.

Publicaties