© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Frits Rovers, Blok Wijbrandi, Hillegonda Cornelia, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Buisman [12/11/2022]
WIJBRANDI, Hillegonda Cornelia, vanaf 1896 bij KB Blok Wijbrandi, vooral bekend als Hillegonda Buisman-Blok Wijbrandi (geb. Leeuwarden 15-12-1876 – gest. Leeuwarden 27-6-1967) feministe, eerste vrouwelijke wethouder van Friesland. Dochter van Hein Wijbrandi (1830-1906), graanhandelaar, en Johanne Christine Martens (1838-1877). Hillegonda Blok Wijbrandi trouwde op 21-11-1898 met Roelof Buisman (1874-1963), boterhandelaar. Uit dit huwelijk werden 3 dochters en 1 zoon geboren.
Hillegonda Wijbrandi was een nakomertje in een chic, doopsgezind
koopmansgezin met vijf kinderen: vier meisjes en een jongen. Kort na haar
geboorte stierf haar moeder. Haar vader hertrouwde in 1879 met Aaltje Jelles
Koopmans (1831-1919). Hillegonda doorliep de openbare lagere school aan het
Hofplein, waar ze bij Greetje Zelle (Mata Hari) in de klas zat. Hierna ging ze
naar de meisjes-hbs aan de Grote Kerkstraat en aansluitend naar de
Rijkskweekschool voor Onderwijzers aan het Groot Schavernek. Na het behalen van
haar onderwijsakte, in 1896, werkte ze korte tijd aan de openbare lagere school
in Akkrum.
In 1898 trouwde Hillegonda Wijbrandi met boterhandelaar Roelof Buisman. Hoogstwaarschijnlijk kenden ze elkaar uit het milieu van de gegoede koopmansburgerij in Leeuwarden – de firma’s Buisman (boter) en Wijbrandi (graan) waren beide aan de Willemskade gevestigd. Het jonge echtpaar woonde aanvankelijk in bij de familie Buisman aan de Tweebaksmarkt. In 1900 werd dochter Stien geboren. Later volgden Barteltje (1902), Hein (1904) en Sophie (1908). Het gezin verhuisde in 1902 naar een herenhuis aan de Willemskade (nr. 7).
Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht en Vrijzinnig-Democratische Bond
Op 26 mei 1908, kort na de geboorte van haar jongste dochter, werd Buisman-Blok Wijbrandi presidente van de afdeling Leeuwarden van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (VVK). Dit doet vermoeden dat zij al wel langer betrokken was bij de kiesrechtstrijd. Buisman-Blok Wijbrandi slaagde erin de afdeling in korte tijd op te stuwen in de vaart der volkeren. Zo wist zij al in het jaar van haar benoeming het landelijke congres van de VVK naar Leeuwarden te halen; vijftienhonderd leden verzamelden zich in december onder haar voorzitterschap in De Harmonie. Ook zorgde ze voor een goede verstandhouding met de kort voor haar aantreden opgerichte afdeling van de concurrerende Bond voor Vrouwenkiesrecht (BVK) in Leeuwarden. De VVK-afdeling Leeuwarden groeide onder voorzitterschap van Buisman-Blok Wijbrandi in enkele jaren van zo'n honderd naar zevenhonderd leden. Zelf verklaarde ze dat succes later uit het feit dat ‘wij altijd ons best hebben gedaan alle onvrouwelijks verre uit onze beweging te houden’ (Leeuwarder Courant, 27-5-1933). Met de strijdmethodes van de Britse suffragettes hadden de dames in Leeuwarden niets op. Hun alternatief – acties binnenshuis – paste beter bij het ideaal van huishoudelijkheid, dat Buisman-Blok Wijbrandi zelf misschien als geen ander belichaamde.
Ook in de Vrijzinnig-Democratische Bond, waarvan ze al sinds 1902 lid was, werd Buisman-Blok Wijbrandi in 1908 pas echt actief: tal van bijeenkomsten vonden onder haar leiding plaats. Van de afdeling Leeuwarden van de Vrijzinnig-Democratische Vrouwenclub was ze presidente vanaf de oprichting in 1917 – steevast hamerde ze erop dat vrouwen zich politiek dienden te organiseren en vergaderingen moesten bezoeken, ook al vonden veel vrouwen dat de mannen niet begrepen dat ‘een vrouw zoveel sigarenrook niet verdroeg’ (Rattink, 2000). Toen vrouwen in 1917 het passief kiesrecht kregen, was Buisman-Blok Wijbrandi een van de twee vrouwen binnen de VDB die verkiesbaar werden gesteld; bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1919 was ze in Leeuwarden zelfs lijsttrekker. Van de 303 (nog louter mannelijke) stemmen op de VDB kreeg zij er 175, waarmee zij werd verkozen. Daarmee behoorde ze tot de 88 vrouwen (op ruim 10.000 raadszetels) die dat jaar hun intrede deden in een Nederlandse gemeenteraad.
Hillegonda Buisman-Blok Wijbrandi was twintig jaar lang lid van de Leeuwardense gemeenteraad. Ze sprak slechts een enkele keer per zittingsjaar, over onderwijs of volksontwikkeling, en bleef verder publiekelijk zoveel mogelijk op de achtergrond. Toch benaderde het partijbestuur van de VDB haar een aantal keer voor een overstap naar de landelijke politiek. In 1922 was zij inderdaad kandidaat bij de Tweede Kamerverkiezingen en in 1929 bij de Eerste Kamerverkiezingen, maar ze werd niet gekozen.
Bestuurder en wethouder
Buisman-Blok Wijbrandi aanvaardde vanaf 1919 tal van bestuursfuncties binnen de stad. Zo werd ze presidente van de plaatselijke afdeling van de Vereniging van Huisvrouwen, bestuurslid van de Openbare Leeszaal, presidente van de Vereeniging voor Volksonderwijs en bestuurslid van de Gemeentelijke Industrie- en Huishoudschool. Ook was ze vanaf dat jaar bestuurder van de Volksuniversiteit Friesland. Als feministe van naam werd zij in 1926 bovendien presidente van de Vrouwenbond voor Vrede en Vrijheid en nam zij een jaar later zitting in het comité van aanbeveling van de Internationale Vrouwenraad.
In maart 1936 stierf Stien, de oudste dochter van Buisman-Blok Wijbrandi. Ze werd op begraafplaats Westerveld in Driehuis begraven. Stien was de biologe Christina Buisman, leerlinge en promovenda van Johanna Westerdijk en befaamd vanwege haar ontdekking in 1927 van de bron van de iepenziekte. Het echtpaar Buisman stichtte ter nagedachtenis van Stien een studiefonds voor vrouwelijke biologiestudenten – het bestaat anno 2022 nog altijd.
Buisman-Blok Wijbrandi werd in februari 1938 tussentijds door de gemeenteraad gekozen tot wethouder van Onderwijszaken. Zij was daarmee de eerste vrouwelijke wethouder van Friesland. In lijn met haar principiële opvattingen liet zij bij haar installatie weten dat zij ’s ochtends niet op het stadhuis zou komen: wie haar nodig had, kon haar thuis bereiken, want een huisvrouw hoorde tot twaalf uur thuis te zijn. Een jaar later trad zij af en stelde zich na twintig jaar niet meer verkiesbaar voor een nieuwe termijn in de raad. Bij haar afscheid liet zij weten dat haar werk haar gezinsleven nooit in de weg had gezeten. Integendeel, de ruime blik die zij als echtgenote en moeder door haar politieke werk had ontwikkeld, was haar gezinsleven altijd ten goede gekomen, zei ze. Datzelfde signaal had zij een jaar eerder ook al afgegeven tijdens een door haar belegde protestbijeenkomst tegen het beruchte wetsontwerp-Romme, waarin het gehuwde vrouwen verboden werd betaalde arbeid te verrichten. Voor haar verdiensten ontving Buisman-Blok Wijbrandi bij haar vertrek als eerste vrouw de erepenning van de stad Leeuwarden, gevolgd door een benoeming tot ridder in de Orde van Oranje Nassau. Een opvolger als vrouwelijke wethouder liet in Leeuwarden nog bijna vijftig jaar op zich wachten.
Laatste jaren en dood
Kort voor haar aftreden als wethouder richtte Buisman-Blok Wijbrandi het Vrouwencomité Tot Opbouw op, daartoe opgeroepen door koningin Wilhelmina, die in een radiotoespraak (begin 1939) had gepleit voor ‘geestelijke en morele herbewapening’ en overbrugging van politieke en maatschappelijke scheidslijnen. Zij wist vrouwen uit zeer verschillende verzuilde verbanden te verenigen in een aantal gezamenlijke inzamelactiviteiten voor de allerarmsten in de stad. Tijdens de bezettingsjaren kwamen al haar officiële activiteiten stil te liggen. Direct na de bevrijding van Leeuwarden in april 1945 gebruikte zij haar organisatievermogen en haar omvangrijke netwerk om de ernstigst getroffen oorlogsslachtoffers van kleding en voedsel te voorzien. Voor meisjes en jonge vrouwen richtte zij het voorlichtings- en ontspanningscentrum Het Baken op.
Tot haar tachtigste verjaardag bleef Buisman-Blok Wijbrandi presidente van haar Vrouwencomité Tot Opbouw. Daarna trok zij zich geleidelijk terug uit het openbare leven, al bleef ze actief binnen de Doopsgezinde gemeente, waarvan ze heel haar leven lid was. In 1963 overleden haar zoon Hein en haar man Roelof. Hillegonda Buisman-Blok Wijbrandi bleef nu ‘alleen in het grote huis aan de Willemskade achter’, aldus de Leeuwarder Courant (23-9-1963). Zij stierf thuis op 27 juni 1967, negentig jaar oud, en werd op 1 juli, na een rouwdienst in de Doopsgezinde Kerk aan de Wirdumerdijk in Leeuwarden, bij haar man en twee kinderen op begraafplaats Westerveld in Driehuis begraven.
Reputatie
Buisman-Blok Wijbrandi heeft zichzelf haar werkende leven
lang getypeerd als ‘huisvrouw’, maar in de herinnering van haar stadgenoten was
zij vooral een politica met feministische dadendrang en sociale bewogenheid, zonder
wie in Leeuwarden tal van maatschappelijke activiteiten en organisaties niet
van de grond zouden zijn gekomen. Posthumus-Van der Goot noemt haar in Van
moeder op dochter (abusievelijk) ‘de eerste vrouwelijke wethouder van
Nederland’. In 2019 hing een door Piet van der Hem geschilderd portret van Buisman-Blok Wijbrandi op de tentoonstelling Strijd! 100 jaar vrouwenkiesrecht in het Groninger Museum. Van der Hem had jarenlang zijn atelier bij de
Buismans aan huis gehad. In augustus 2022 kreeg het stadhuis van Leeuwarden dit portret langdurig in bruikleen.
Literatuur
- ‘Zilveren jubileum Mevr. Buisman-Blok Wijbrandi als presidente van “Vrouwenkiesrecht”’, Leeuwarder Courant, 27-5-1933.
- ‘De eerste vrouwelijke wethouder benoemd’, Leeuwarder Nieuwsblad, 17-2-1938.
- ‘Mevrouw Buisman-Blok Wijbrandi zeventig jaar vitaliteit en werklust’, Leeuwarder Koerier, 14-12-1946.
- H.G. van Slooten, ‘Mevr. H.C. Buisman-Blok Wijbrandi 1876-1967’, Genealogysk Jaerboekje 327 (1968) 13.
- Corien Rattink, ‘Eregalerij: Hillegonda Buisman- Blok Wijbrandi’, Leovardia 1 (2000) 19-20.
- Margit van der Steen, “’Het was het nieuwe geluid dat gehoord werd”. De betekenis van de Pacificatie voor de emancipatie van vrouwen’, lezing congres ‘100 jaar Pacificatie 1917-2017. Congres over de grondwetswijziging van 1917’, Den Haag 29 november 2017.
- Anja van der Laan, ‘De eerste vrouwelijke Friese politici waren multitaskers eerste klas’, Fries Dagblad, 28-4-2019.
- Mineke Bosch, Strijd! De vrouwenkiesrechtbeweging in Nederland, 1882-1922 (Hilversum 2019) 17 en 41 [over portret Van der Hem].
Illustratie
- Portretfoto door Ch. Gombault, 1939 (Historisch Centrum Leeuwarden).
- Foto van de aanbieding van het door Piet van der Hem geschilderde portret (bruikleen) aan de burgemeester van Leeuwarden (uit Leeuwarder Courant, 1-8-2022).
Auteur: Frits Rovers
laatst gewijzigd: 12/11/2022
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.