Catharina van Kleef (1417-1476)

© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Kees Kuiken, Catharina van Kleef, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/CatharinavanKleef [13/01/2014] 

CATHARINA van KLEEF (geb. 25-5-1417 – gest. Lobith 20-2-1476), door haar huwelijk hertogin van Gelre en gravin van Zutphen, opdrachtgeefster van een rijk verlucht getijdenboek. Dochter van Adolf IV hertog van Kleef (1373-1448) en Maria van Bourgondië (1393-1463). Catharina van Kleef trouwde in 1430 te Kleef met Arnold van Egmond (1410-1473), hertog van Gelre en graaf van Zutphen. Uit dit huwelijk werden 3 zoons en 3 dochters geboren.

Catharina groeide als tweede van tien kinderen op aan het Kleefse hof, verzorgd door haar min Hill en andere dienaressen. In het naburige hertogdom Gelre dreigde in 1423 een erfopvolgingsstrijd toen de kinderloze hertog Reinald overleed. Mede op voorspraak van de staten van Gelre en Zutphen schoof de Hollandse edelman Jan van Egmond zijn oudste zoon, Arnold, naar voren, die via zijn grootmoeder verwant was aan het Gelderse huis. In Catharina’s vader vond Egmond een bondgenoot. Ter bezegeling van het bondgenootschap werd de zesjarige Catharina op 25 juli 1423 verloofd met de toekomstige hertog van Gelre. Het huwelijk werd met enige jaren vertraging in januari of februari 1430 ingezegend. Catharina bleef nog tot 1431 bij haar ouders wonen. In februari kwamen de kisten met haar uitzet aan op het Gelderse kasteel Rosendael. Enige dagen later volgde de bruid. In Gelderland werd echter gefluisterd dat de Egmonds nooit de overeengekomen meegave hebben ontvangen (De Mooy,75). Volgens een Kleefse tijdgenoot hielden de Egmonds zelf zich evenmin aan het contract.

Machtspolitiek

Het verstandshuwelijk van Catharina van Kleef en Arnold van Egmond, waaruit zes kinderen werden geboren, schijnt slecht geweest te zijn. Er speelden sociale verschillen, maar ook machtspolitieke kwesties. Catharina stamde uit de oude Duitse rijksvorstenstand terwijl haar echtgenoot de zoon was van een ‘gewone’ Hollandse edelman. Bovendien was Catharina een nicht van Filips van Bourgondië, en deze probeerde de Kleefse connectie te gebruiken voor zijn machtspolitiek in de Lage Landen. Catharina van Kleef onderhield nauwe banden met haar oom. Zo liet ze haar oudste dochter Maria (1432-1463) opvoeden aan het Bourgondische hof. Ook haar jongste zoon Adolf (1438-1477) belandde in het Bourgondische kamp. In 1363 trouwde hij te Brussel met Catharina van Bourbon, een nicht van hertog Filips.

Catharina’s echtgenoot was voor zijn beleid en inkomsten afhankelijk van de steun van de Gelderse adel en steden die samen de Staten van het hertogdom vormden. In 1448-1449 joeg Arnold echter het hele hertogdom tegen zich in het harnas met een ondoordachte strafexpeditie tegen Driel in de Bommelerwaard. Na bemiddeling door Catharina van Kleef liet hij zich met de Staten verzoenen. Bij wijze van afkoelingsperiode ging hij in 1450-1451 op bedevaart naar Palestina en Rome. Tijdens zijn afwezigheid regeerde hertogin Catharina met een college uit de Staten. In 1451 werd de teruggekeerde hertog verwelkomd door zijn zoon Adolf – maar kennelijk niet door zijn gemalin (Kuys e.a., 172-174; De Mooy, 90-91). Vanaf 1451 hield de hertogin haar hoofdverblijf op het tolslot Lobith, op de grens tussen Gelre en Kleef. Ze had er haar eigen hofhouding van vijftig mannen en vrouwen. Dat ze ook in de decennia na 1451 politiek actief bleef, blijkt uit haar vele opdrachten aan de ‘schrijfkamer’ (kanselarij) te Lobith en uit haar binnen- en buitenlandse reizen, onder meer naar het Bourgondische hof te Brugge. Catharina twijfelde openlijk aan de geschiktheid van haar echtgenoot als hertog en schoof langzaamaan zoon Adolf naar voren. Dit alles met stilzwijgende instemming van de Bourgondische hertog, die garen spon bij dit familieconflict.

Hertog Arnold keerde zich ondertussen steeds nadrukkelijker tegen de Bourgondische expansie. In 1458-1459 leidde dit tot een crisis in de Staten. Een deel steunde de hertog, maar de meeste steden wilden zoon Adolf als regent. Ook omringende vorstendommen mengden zich in de strijd. Vermoedelijk met instemming van hertog Filips besloten Catharina van Kleef en Adolf in december 1464 een einde te maken aan Arnolds bewind. Rond de jaarwisseling verbleef de hertog in Grave. Midden in de nacht begaf de hertogin zich met een klein gevolg over het ijs van Waal en Maas naar dit kasteel, waar in familiekring het Driekoningenfeest werd gevierd. Kort daarop drongen Adolf en zijn mannen ’s nachts de slaapkamer van de hertog binnen en ontvoerden hem over het ijs naar Lobith (De Mooy, 97-99). Zoon Adolf was nu regent, maar bleek uiteindelijk geen betrouwbare bondgenoot voor de Bourgondiërs. In 1470 werd hij daarom door Karel de Stoute gevangen gezet. Ook de politieke rol van Catharina was uitgespeeld. Ze sleet haar laatste jaren in Lobith, waar ze in 1476 overleed. Ze is bijgezet bij haar ouders in de kartuizer kloosterkerk bij Wesel. In 1592 is ze herbegraven in de stad.

Reputatie

Tijdgenoten zoals Willem van Berchen (in Gelre) en Gert van der Schüren (in Kleef) geven weinig details over het leven van Catharina van Kleef. Bij Van Berchen treedt zij driemaal actief op: als bemiddelaar (1448-1449), als regentes (1450-1451) en bij de staatsgreep van 1465. In de zestiende-eeuwse Historia Gelrica en de bewerking daarvan door Van Slichtenhorst krijgt zij de schuld van alle conflicten die Gelre in haar tijd doormaakte. In 2009 heeft de Kleefse stadsarchivaris Thissen dit beeld genuanceerd. Als hoogadellijke dame, die heel jong en in feite beneden haar stand trouwde met een ‘nieuwkomer’ in de Gelderse politieke arena, heeft zij met stille diplomatie waarschijnlijk meer bereikt dan haar echtgenoot met zijn legers. Dat beiden er een kostbare levensstijl op na hielden, blijkt wel uit de hofrekeningen – en uit de bestelde kunstwerken.

Een (gebeds)portret van Catharina van Kleef is bekend sinds 1856, toen een deel van haar prachtig verluchte getijdenboek opdook in de kunsthandel. Het is in 1970 herenigd met het andere deel, dat in 1963 door een anonieme Europese verzamelaar werd aangeboden, en nu bevindt het werk zich in de Morgan Library (New York). In 2009-2010 trok dit (bijna) complete getijdenboek ruim 45.000 bezoekers naar Museum het Valkhof in Nijmegen, op een steenworp van de burcht waar Catharina van Kleef zelf ooit verbleef. Catharina was ook de opdrachtgeefster van een massief zilveren miskelk. Zo leeft ze nu vooral voort als vrome mecenas.