Dongen, Helena Victoria Rosa van (1909-2006)

© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Annette Förster, Dongen, Helena Victoria Rosa van, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Dongen [13/11/2017] 

DONGEN, Helena Victoria Rosa van, ook bekend als Helen Durant (geb. Amsterdam 5-1-1909 – gest. Brattleboro, Vermont 28-9-2006), filmeditor, filmregisseuse en publiciste. Dochter van Andreas Johannes van Dongen (1878-1949), winkelier, en Louise Marie Constance Mathieu (1876-1919). Helen van Dongen trouwde (1) op 1-1-1944 in Los Angeles met Joris Ivens (1898-1989), filmmaker; (2) na echtscheiding op 30-5-1950 met Kenneth Durant (1889-1972), onderzoeksjournalist, politicoloog en historicus. Beide huwelijken bleven kinderloos.

Helen van Dongen groeide op in Bussum en Amsterdam, waar haar vader een winkel had. Haar Waalse moeder stierf toen Helen tien was. Ze kreeg een katholieke opvoeding en behaalde haar mulodiploma. Omdat ze vier talen beheerste, vond ze in 1927 een baan als handelscorrespondente bij CAPI, een groothandel in optische apparatuur met een fotowinkel in de Amsterdamse Kalverstraat. Al gauw ging ze aan de slag als persoonlijk secretaresse van de zoon van de directeur, de filiaalleider en toekomstige filmmaker Joris Ivens, met wie ze vanaf het begin van de jaren dertig ook een relatie had. Bij Ivens’ eerste films, De Brug (1928) en Regen (1929), trad ze op als algemeen assistente, maar hierna zou ze zich voornamelijk richten op de montage van het beeld en het – toen opkomende – geluid, dat achteraf aan het beeld werd toegevoegd. Van Dongen reisde naar studio’s in Parijs, Berlijn en New York om zich de nieuwste geluidstechnieken eigen te maken. Deze paste ze bijvoorbeeld toe bij Ivens’ film Philips Radio (1931), een baanbrekend voorbeeld van de inventieve toepassing van geluidseffecten en muziek.

‘The sense of truth’

Tot 1940 monteerde Helen van Dongen bijna alle films van Ivens, waaronder Zuiderzee (1933), over de aanleg van de afsluitdijk, Borinage (1934), over de werk- en leefomstandigheden van mijnwerkers, Nieuwe gronden (1934) over de situatie van ontslagen arbeiders, Spanish Earth (1937), over de Spaanse Burgeroorlog, en Power and the Land (1939-40), een propagandafilm over de elektrificatie van afgelegen boerderijen in de Verenigde Staten – stuk voor stuk documentaires waarvan de beeldende en emotionele zeggingskracht voor een aanzienlijk deel steunt op de montage. Helen van Dongens montagestijl vloeide direct voort uit het beeldmateriaal dat zij aangeleverd kreeg. Ze leerde zich aan de beelden net zo lang te bestuderen totdat ze de emotionele inhoud van de shots had doorgrond en elk detail in haar geheugen stond gegrift. Haar leidraad was ‘the sense of truth’, de waarachtigheid van het beeld. Vervolgens zocht ze naar een passend ritme. Ze werkte nagenoeg zelfstandig en ontwikkelde zo een montage in dienst van het beeld, zonder dat deze ooit onderdanig werd.

Helen van Dongen was ook nauw betrokken bij de organisatie van de filmvoorstellingen en discussies van de Nederlandsche Filmliga, de in 1927 opgerichte filmclub die zetelde in de Amsterdamse bioscoop De Uitkijk en die Russische, Franse en Duitse avant-gardefilms in Nederland introduceerde. Haar talenkennis kwam goed van pas bij de correspondentie met buitenlandse contacten en bij het vertalen van lezingen van uitgenodigde filmmakers zoals Eisenstein. Zo deed ze ook contacten op voor haar internationale carrière: van eind 1934 tot juni 1936 werkte ze in Moskou als regie-assistent en filmeditor. Ze volgde daarnaast theorielessen aan de Moskouse filmacademie en doceerde er de vakken geluidopname en -montage. Eind jaren dertig vertrok Van Dongen op uitnodiging van de Rockefeller Foundation naar de Verenigde Staten om voor het middelbaar onderwijs themafilms te monteren uit bestaande speelfilms.

Amerika

In de VS produceerde, regisseerde en monteerde Helen van Dongen diverse opdrachtfilms: Spain in Flames (1936), een compilatiefilm over de Spaanse Burgeroorlog op basis van journaalbeelden, You Can Draw (1938), over tekenlessen op de lagere school, waarvoor zij ook zelf het camerawerk deed, en Pete-Roleum and His Cousins (1939), een animatiefilm met driedimensionale poppen in 35mm Technicolor voor de Wereldtentoonstelling in New York. In de jaren veertig vroeg documentairefilmmaker Robert Flaherty haar als supervising editor voor een documentaire, The Land (1942), en het legendarische docudrama Louisiana Story (1948), waarbij zij ook als co-producent optrad.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog produceerde, regisseerde en monteerde Helen van Dongen de compilatiefilms Russians at War (1942), Netherlands America (1943), Peoples of Indonesia (1943), de laatste twee in opdracht van de Nederlandse Voorlichtingsdienst in New York, en voor het Bureau van Oorlogsinformatie News Review No 2 (1944-1945). Kenmerkend voor haar werk is het spaarzame gebruik van gesproken commentaar: de beelden en de montage vertellen het verhaal en voice-over is alleen toegevoegd waar deze echt onontbeerlijk is. In 1944 trouwde Van Dongen in Los Angeles met Ivens, maar het huwelijk was geen lang leven beschoren. In 1949 kreeg ze een opdracht van de Verenigde Naties om een film te maken over de Verklaring van de Rechten van de Mens. In Of Human Rights (1950) gebruikte zij journaalbeelden in combinatie met gedramatiseerde scènes. Het zou haar laatste film zijn. In 22 jaar had Van Dongen ruim 26 documentairefilms op haar naam geschreven, altijd als editor, vaak ook als scenarist, regisseur of producent.

In het voorjaar van 1950 hertrouwde Helen van Dongen met de onderzoeksjournalist Kenneth Durant en ging ze op zijn afgelegen landgoed in Jamaica, Vermont wonen. Samen beheerden ze dit landgoed van ongeveer twee vierkante kilometer met bossen, weilanden, bergen, beken en vennen. Zij vond dit nieuwe leven en huwelijk niet te combineren met het tijdrovende filmwerk in New York en koos voor research- en redactiewerk ten behoeve van Durants onderzoek. Na diens overlijden in 1972 maakte zij zelfstandig het boek af waaraan zij samen hadden gewerkt: over de geschiedenis van een type boot dat in gebruik was in de streek waar ze woonden, de Adirondacks.

Helen van Dongen liet zich in 1985 portretteren in een documentaire over montage, Dubbelbeeld (regie en montage Hans van Dongen – geen familie) en zowel de Nederlandse Filmdagen als het Nederlands Filmmuseum wijdden een retrospectief aan haar films. Voorts publiceerde ze over haar werk als editor van met name Flaherty’s Louisiana Story. Tot slot gaf zij les in poëzie, literatuur en creatief schrijven aan een privéschool in haar laatste woonplaats, Brattleboro, Vermont. Op 28 september 2006 overleed Helen van Dongen daar op 97-jarige leeftijd in een verzorgingstehuis.

Betekenis

Vanwege haar baanbrekende montagestijl stond Helen van Dongen in vakkringen bekend als een van de ‘giants of the cuttingroom’. Ze richtte zich zoveel mogelijk op de zeggingskracht van de beelden en gaf deze extra lading met behulp van geluidseffecten en muziek. Ook probeerde ze steeds weer nieuwe vormen en technieken uit. Veel films die zij monteerde hebben geschiedenis geschreven, zoals Philips Radio vanwege zijn vernieuwende geluidsmontage, en Louisiana Story vanwege zijn poëtische combinatie van documentaire en fictionele verhaallijnen. Van de door Van Dongen geregisseerde films staat met name News Review no 2 te boek als een meesterwerk van de compilatiefilm. Hierin verwerkte zij tv-opnamen van oorlogshandelingen aan diverse fronten in de Tweede Wereldoorlog tot een dramatische en compacte analyse van het verloop van de oorlog in verschillende gebieden en fasen. Als selfmade vakvrouw was ze zich zeer bewust van de kwaliteit van haar werk en stelde zij altijd de eis dat ze de vrijheid kreeg om het zo te doen als haar goed dunkte.

Werk

• Voor een filmografie zie: Hans Schoots, Filmography Helen van Dongen (1909-2006) [URL: www.hansschoots.nl/engels/filmographyhvd.htm; geraadpleegd 1-3-2016].
• ‘Robert Flaherty 1884-1951’, Film Quaterly 18 (zomer 1965) nr. 4, 3-14.
• [met Kenneth Durant], The Adirondack Guide-boat (New York 1980)

Literatuur

• Hans Keller, ‘We hadden geen tijd voor schoonheid’, NRC Handelsblad, 20-1-1984.
• Dorothee Verdaasdonk, ’Helen van Dongen. Leren door het zelf te doen’, Film en tv-maker nr. 254 (september 1985) 16-19 [bevat door Van Dongen opgestelde filmografie].
• Filmografie Helen van Dongen. Persdocumentatie Nederlandse Filmdagen (Utrecht 1985).
• Annette Förster, ’Het vakmanschap van Helen van Dongen’, De Waarheid, 23-9-1985.
• Ageeth Scherphuis, ‘Dubbelbeeld’, Vrij Nederland, 28-9-1985.
• Hans Schoots, Gevaarlijk leven, een biografie van Joris Ivens (Amsterdam 1995).
• Eva Orbanz en Mary Lea Bandy red., Filming Robert Flaherty’s ‘Louisiana Story’. The Helen van Dongen diaries (Konstanz 1998).
• Bob Mastrangelo, ‘Helen van Dongen. Pioneering Film Editor Who Left her Stamp on a Generation of Early Documentaries’, The Guardian, 10-11-2006.

laatst gewijzigd: 13/11/2017

De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.