© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Kees Kuiken, Engel, Stientje, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Engel [18/01/2018]
ENGEL, Stientje, vooral bekend als Cristina Deutekom (geb. Amsterdam 28-8-1931 – gest. Amsterdam 7-8-2014), operazangeres. Dochter van Jacobus Arnoldus Engel (1901-1976), fabrieksarbeider, en Stientje de Jong (1906-1959). Stientje Engel trouwde op 23-8-1952 in Amsterdam met Jacob Hendricus Deutekom (geb. 1928), lasser. Uit dit huwelijk werd 1 dochter geboren.
Stien
Engel werd als jongste van twee kinderen geboren in de Amsterdamse
Spaarndammerbuurt – de vader werkte op de Wester Suikerfabriek. Haar ouders
zongen in het buurtkoor en Stientje trad al vanaf haar vijfde op in
kinderoperettes van de buurtvereniging. Vanwege de oorlog kon ze de vakschool
voor winkelpersoneel niet afmaken. Na de bevrijding begon de vijftienjarige
Stien in een kousenreparatiezaak op de Nieuwendijk. Inmiddels zong ze ook zelf in
het buurtkoor. Via een vriendin leerde ze in 1948 Jaap Deutekom
kennen, een lasser die eigenlijk profbokser wilde worden. Om bij Stien te kunnen zijn kwam hij bij het koor zingen. In 1952 trouwden ze.
Kort na de geboorte van dochter Irma (1954) begon Stien Deutekom met een groep koorgenoten uit de buurt een operakoor. Ze nam privé-zanglessen bij de dirigent Johan Thomas, zong solopartijen en kreeg een beurs voor de operaklas van het Amsterdamse Conservatorium.
‘Hollandse nachtegaal’
Bij een optreden in november 1956 met Operakoor Spaarndam trok Stien Deutekom de aandacht van het communistische dagblad De Waarheid en 1957 eindigde ze als tweede in een landelijke talentenjacht voor ‘zingende huisvrouwen’ van platenmaatschappij Bovema. Deutekom mocht in hetzelfde jaar de sopraanpartij zingen in de plaatopname van Poème Electronique, een gelegenheidscompositie van Edgar Varèse voor de Wereldtentoonstellling in Brussel in 1958, en schitterde vervolgens enkele seizoenen bij het semiprofessionele operettegezelschap Thalia.
In 1961 werd Stien Deutekom aangenomen bij de Nederlandse Opera, toen het enige professionele Nederlandse gezelschap op dit gebied. Een jaar later debuteerde ze – onder de naam ‘Christine’, vanaf 1963 ‘Cristina’ – als ‘Königin der Nacht’ in Die Zauberflöte. Op een internationale tournee maakte ze in 1963 furore met deze rol. Dankzij enkele korte televisieoptredens raakte ze ook bekend bij een breder Nederlands publiek. Toen de Nederlandse Opera in 1964 een stichting werd, verloor Deutekom net zoals haar collega’s haar vaste aanstelling. In Nederland kreeg ze daarna weinig aanbiedingen meer, maar met steun van haar man sloeg ze haar vleugels uit naar het buitenland.
Van dirigent Richard Kraus, die haar kende van de Operastichting, kreeg Deutekom in 1966 een bijrolletje in een opvoering van Der Rosenkavalier in Barcelona, met Elisabeth Schwarzkopf in de hoofdrol. Schwarzkopf hoorde bij toeval hoe Deutekom zich voor de repetitie inzong met de aria ‘Der Hölle Rache’ van de ‘Königin’, liet haar na de repetitie voorzingen en schakelde onmiddellijk haar agent Rudi Rothenberg in om Deutekom in Amerika te laten optreden. Het jaar daarna zong ze al in New York. Rothenberg, die nu ook de agent van Deutekom werd, vertelde deze sprookjesachtige anekdote in 1969 voor het eerst aan De Telegraaf.
In 1968 won Deutekom de Franse Grand Prix du Disque Lyrique voor haar rol in Mozarts Cosi fan tutte. Daarop volgde een driejarig contract bij het Gran Teatro la Fenice in Venetië. In 1972 en 1973 werd ze door de Italiaanse vakpers uitgeroepen tot zangeres van het jaar, vooral voor haar optreden als Lucia in Donizette’s Lucia di Lammermoor – een van de moeilijkste rollen in het romantische genre. In de Italiaanse pers heette ze ‘de Hollandse Nachtegaal’, ‘la Deutekom’ of kortweg ‘la Voce’ (de stem). In 1974 trad Deutekom onder meer op in New York, Parijs en Amsterdam (in een gastrol bij de Operastichting). In hetzelfde jaar werd ze benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau.
Latere jaren
Dankzij de televisie werd Deutekom in de jaren tachtig ook in Nederland een publiekslieveling. Dit kwam vooral door de Televisie- en Radiostichting (TROS), een nieuwkomer in het verzuilde publieke omroepbestel, die haar geregeld liet optreden met andere mediagenieke zangers als de bariton Marco Bakker. Daarmee steeg de verkoop van haar plaatopnamen. Samen met Bakker nam ze onder meer langspeelplaten met operetteduetten en kerstliederen op. Haar imago van zingende huisvrouw zonder sterallures werd in eigen land zorgvuldig gekoesterd. Zo vertelde ze dat ze al haar kleding kocht bij een gewone confectiezaak in Buitenveldert – ze woonde afwisselend daar en in Spanje – en dat ze haar neus niet ophaalde voor operette, ook al was dat ‘voor een hoop mensen maar een ordinaire zaak’ (gecit. Leeuwarder Courant, 1-9-1979).
In februari 1979 verbrak de inmiddels 47-jarige Christina Deutekom haar zakelijke banden met Rothenberg. De pers nam aan dat ze onder haar nieuwe impresario Pieter Alferink meer in eigen land zou gaan optreden. Zelf schreef ze later dat ze het rustiger aan wilde doen (Deutekom, 59). Na een hartoperatie in 1985 en een tweede hartaanval in 1986 eindigde haar podiumloopbaan. Ze bleef af en toe studio-optredens verzorgen, maar was vanaf 1986 vooral actief als zangpedagoge. In 1987 gaf ze haar naam aan het tweejaarlijkse Cristina Deutekom Concours voor jong talent, een initiatief van de Twentse Opera Forum, dat van 1988 tot 2009 plaatsvond. Tijdens een internationaal congres over hoogbegaafde kinderen in Den Haag in 1991 gaf ze voor het eerst een openbare masterclass. Het jaar daarop werd ze gastdocente aan het Koninklijk Conservatorium.
In 1996 zong Deutekom nog eenmaal op een gala in het Concertgebouw. Hier werd in 2001 ook haar zeventigste verjaardag gevierd. Na een herseninfarct in 2004 leefde ze teruggetrokken, maar in 2011 was ze weer present bij de viering van haar tachtigste verjaardag in het Concertgebouw. In augustus 2014 raakte Stientje Deutekom-Engel in coma nadat ze thuis was gevallen. Ze overleed in het VU-ziekenhuis, bijna 83 jaar oud, en is bijgezet in haar familiegraf op de begraafplaats Zorgvlied.
Reputatie
Met haar grote, beweeglijke en dramatische coloratuursopraan vond Christina Deutekom veel weerklank bij de internationale operakritiek, vooral in Italië en de Verenigde Staten. De pers in eigen land was zuiniger. Ze had een ‘ouderwetse stemsmid’ nodig, oordeelde Jan Willem Hofstra in 1969. Volgens anderen kon ze nauwelijks acteren en leek haar zangtechniek op jodelen. Zelf sprak ze gekscherend van haar ‘jabadabadoe-techniek’ (gecit. Van der Lint). Maar het grote publiek in Nederland bleef de ‘oer-Hollandse diva’ Deutekom op handen dragen. Zo werd haar hilarische optreden in een televisieshow van cabaretier Henk Elsink (oudejaar 1981) dertig jaar later nog een hit op internetkanaal YouTube.
Uit haar autobiografie Een leven met muziek – in 1988 verteld aan opera-expert Paul Korenhof – kon haar publiek een andere Deutekom leren kennen: een niet alleen muzikaal maar ook musicologisch zeer onderlegde vakvrouw met een haarscherp oog voor de verschillen tussen het ‘regisseurstheater’, dat in Nederland in de jaren zestig veld won, en de praktijk elders, die vooral om de zangers draaide. ‘En zo kwam het, dat Cristina Deutekoms muzikale leven zich voornamelijk op buitenlandse podia afspeelde,’ aldus muziekrecensent Paul Herruer, die zijn stuk afsloot met Deutekoms definitie van zingen: ‘Trillende lucht waarvan niets anders overblijft dan een herinnering die steeds vager wordt’ (Nieuwsblad van het Noorden, 20-3-1989; Deutekom, 181).
Naslagwerken
Dutch Divas.
Archivalia
Beeld en Geluid, Hilversum, document ID 84815 (‘De Henk Elsink Show’, 31-12-1981).
Werk
Voor een discografie, zie Muziekencyclopedie Beeld en Geluid [URL: http://www.muziekencyclopedie.nl/action/entry/Cristina+Deutekom#; geraadpleegd 1-7-2016].
Publicatie
Een leven met muziek, verteld aan Paul Korenhof (Wageningen 1988).
Literatuur
- Dagwacht, ‘Spaarndam in de bloemen’, De Waarheid, 23-11-1956.
- Henk van der Meyden, ‘Rudi Rothenberger, de man achter Christine Deutekom’, De Telegraaf, 12-2-1969.
- Jan Willem Hofstra, ‘Cristina Deutekom heeft ouderwetse stemsmid nodig’, De Tijd, 13-9-1969.
- Pierre Huyskens e.a., La Deutekom, een documentaire over Stientje Engel die La Primadonna Cristina werd (Leiden 1979).
- ‘Cristine Deutekom heeft zwak voor Frysk Orkest’, Leeuwarder Courant, 1-9-1979.
- Kasper Jansen, ‘Cristina Deutekom, een oer-Hollandse diva’, NRC Handelsblad, 2-1-1987.
- Paul Herruer, ‘Cristina Deutekom als Diva’, Nieuwsblad van het Noorden, 20-3-1989.
- René Seghers, ‘Cristina Deutekom “Mokumse meid”’, Leeuwarder Courant, 22-10-2011.
- Peter van der Lint, ‘“La Deut”, wonderbaarlijk fenomeen’, Trouw, 8-8-2014.
Illustratie
Stientje Engel, door onbekende fotograaf, 1958 (Hollandse Hoogte/Instituut voor Beeld en Geluid).
Auteur: Kees Kuiken
laatst gewijzigd: 18/01/2018
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.