Gilkens, Ida Jacoba (1902-1987)

© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Redactie, Gilkens, Ida Jacoba, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Gilkens [25/01/2019] 

GILKENS, Ida Jacoba, vooral bekend als Ida de Leeuw van Rees (geb. Amsterdam 10-1-1902 – gest. Apeldoorn 1-7-1987), directrice modevakschool en omroepmedewerkster. Dochter van Johannes Hendrikus Gilkens (1867?-1938), leraar, en Petronella Stom (1874?-1943). Ida Gilkens trouwde (1) op 8-2-1923 in Amsterdam met Lucien de Leeuw (1894-1973), schooldirecteur; (2) op 13-8-1947 met Eliza Annias Phaff (1898-1968), postbode, later kantoorbediende. Uit huwelijk (1), dat in 1941 werd ontbonden, werden 2 zoons geboren.

De vader van Ida Gilkens was leraar aan de kleermakersvakschool in Amsterdam. Als kind ging Ida soms met hem mee naar school, waar ze poppenjurkjes maakte (Trouw, 8-8-1953). Ze voltooide de hbs, maar koos erna voor het modevak. Al op haar vijftiende werkte ze bij het modehuis Hirsch en op haar negentiende werd ze lerares aan de particuliere modevakschool van mevrouw Grietje Duifje de Leeuw-van Rees aan de Herengracht. In 1923 trouwde Ida met de zoon van haar werkgeefster. Samen met haar man Lucien de Leeuw nam ze toen de school over. Ze noemde zich voortaan naar haar schoonmoeder ‘De Leeuw van Rees’ (zonder tussenstreepje). Het echtpaar wist de school uit te breiden met dependances elders in Nederland. Ida de Leeuw van Rees – de eerste Nederlandse vrouw met een rijbewijs – reed zelf door het hele land om knip- en naailessen te geven volgens een door haarzelf bedacht systeem, waarbij de knippatronen op schaal waren getekend. Deze methode bleek voor beginnende cursisten snel en eenvoudig aan te leren.

Ida de Leeuw van Rees had een oudere broer Johannes Hendricus (‘Jo’) Gilkens, die propagandist was van de Hilversumsche Draadlooze Omroep (HDO), de voorloper van de AVRO. Ondernemend als ze was, zocht ze via hem contact met directeur Willem Vogt. Met succes: na een geslaagde proefles voor het HDO-bestuur mocht ze een knipcursus voor de radio geven. In oktober 1926 ging haar eerste les de ether in. De zeshonderd dames die zich hadden ingeschreven, kregen een lespakket en een naaidoos. De ervaren docente, steevast ‘Mevrouw de Leeuw van Rees’ genoemd, bereidde haar radiolessen nauwelijks voor. Op haar bureau voor de microfoon had ze alleen een schaar en een rol patronenpapier. ‘Ik knip lustig met de dames in de rest van het land mee’, vertelde ze in 1953 aan het dagblad Trouw. In 1932 – de HDO was inmiddels AVRO geworden – werd het recordaantal van 32.000 cursisten ingeschreven. Ze had een speciale medewerker om alle post van luisteraars te beantwoorden.

Aan het eind van de jaren dertig trad Ida de Leeuw van Rees driemaal per week op voor de AVRO en vanaf mei 1939 eenmaal per week voor de Nederlandsch-Indische Radio Omroep Maatschappij. De Indische lessen werden in Nederland op grammofoonplaten opgenomen en daarna met de cursuspakketten naar Indië verscheept. Voor de AVRO presenteerde ze overal in Nederland druk bezochte modeshows, opgeluisterd door het AVRO-radio-orkest en de zanger Bob Scholte. In mei 1940 zei de AVRO de samenwerking op, waarschijnlijk omdat haar man joods was. Gilkens hield in 1940 nog wel enkele modepraatjes voor de radio. Na haar echtscheiding in april 1941 concentreerde ze zich op haar modevakschool. Ondanks een ernstige ziekte hield ze tijdens de oorlogsjaren het hoofd boven water.

Over Eliza Annias Phaff, met wie Ida Gilkens in 1947 hertrouwde, is weinig bekend. Of hij een rol heeft gespeeld in het bedrijf van zijn vrouw, die zich De Leeuw van Rees bleef noemen, is onduidelijk. Na de bevrijding breidde zij samen met zoon Henry haar vooroorlogse ‘knippatronenimperium’ verder uit. In de jaren vijftig hadden ze vijftien dependances in heel Nederland. Toen de AVRO in januari 1946 zijn uitzendingen mocht hervatten, kreeg Gilkens een wekelijks radio-uurtje onder de naam Met naald en schaar. Ze sloot steevast af met: ‘Dames, nu groet ik u weer, tot de volgende keer’. Ook nu kreeg ze stapels enthousiaste brieven. Bij haar zilveren radiojubileum in 1951 bood een delegatie van haar bewonderaarsters, gestoken in hun zelfgemaakte De Leeuw van Reeskleding, haar in Hilversum een zilveren theeservies aan.

Vanaf het einde van de jaren vijftig kreeg Ida de Leeuw van Rees de ene klap na de andere te verwerken. In juli 1959 kwam haar jongste zoon Lucien als soldaat om het leven tijdens een legeroefening in Frankrijk. In 1963 stopte de AVRO tegen haar zin met haar knipcursussen op de radio omdat er vanwege de welvaart en het grote aanbod van confectiekleding steeds minder belangstelling voor was. De Leeuw van Rees was zo ontdaan dat ze de laatste uitzending niet live wilde optreden. Door een fout bij de montage was aan het einde van de uitzending toch te horen hoe ze in snikken uitbarstte. De AVRO sloeg haar aanbod af om knipcursussen voor de televisie te geven, en het boek dat ze over haar methode (de ‘coupe-Ida’) schreef, werd geen succes. Alle dependances van haar modeschool gingen in de loop van de jaren dicht. De Amsterdamse hoofdvestiging aan de Nieuwezijds Voorburgwal (nr. 288) brandde in 1977 af. Daarna bleef de ‘De Leeuw van Reesschool’ nog in vier plaatsen bestaan als franchiseonderneming. Mevrouw de Leeuw van Rees bleef hier zelf tot op hoge leeftijd examens afnemen. Ze woonde de laatste jaren in haar buitenhuis, een verbouwde boerderij op de Veluwe. Op 85-jarige leeftijd overleed Ida de Leeuw van Rees-Gilkens vrij plotseling in een Apeldoorns ziekenhuis. Ze is in Naarden begraven op de Algemene Begraafplaats Nieuw Valkeveen.

Van 1925 tot 1963, met een onderbreking tijdens de oorlogsjaren, was Ida Gilkens als `mevrouw Ida de Leeuw van Rees’ een bekende AVRO-persoonlijkheid. Dat was bijna veertig jaar. Alle vrouwen kenden haar radioprogramma Met naald en schaar. In 1974 werd ze Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Haar naam leeft voort in de Modevakschool Ida de Leeuw van Rees in Hulst.

Beeld en Geluid; BWN.

Met naald en draad paraat: nieuwe handleiding op het gebied van naaien, knippen, knippatronen, garneren van japonnen, borduren en smocken, breien, haken en apparatuur (Amsterdam 1967).

Literatuur

Behalve necrologieën in o.a. Het parool, 4-7-1989 en NRC handelsblad, 7-7-1987:

• Hans de la Rive Box, Bonte parade. Een revue van bekende Nederlandse radiosprekers en artisten (Amsterdam z.j. [1946]) 97-99.
• [interview], Trouw, 8-8-1953.
• 'Mensen van de radio: Ida de Leeuw van Rees', De Tijd , 14-11-1953.
• [interview], Trouw, 1-6-1963.
• [interview], Het Vrije Volk, 9-1-1982.
• Rob Hirdes, [interview], De Gooi- en Eemlander, 23-1-1982.
• Jan van Herpen, ‘Het afscheid van Ida de Leeuw van Rees’, Aether (1995) nr. 36, p. 17.

Illustratie

laatst gewijzigd: 25/01/2019

De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.