Hengeveld, Elisabeth Hendrika (1884-1966)

© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Lamberthe de Jong, Hengeveld, Elisabeth Hendrika, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Hengeveld [12/12/2022] 

HENGEVELD, Elisabeth Hendrika (geb. Alkmaar 2-7-1884 – gest. Zwolle 26-4-1966), eerste vrouwelijke huis- en kinderarts in Zwolle. Dochter van Martinus Johannes Hengeveld (1849-1912), veearts, en Engelina Gerritsen (1856-1922). Elisabeth Hengeveld bleef ongehuwd.

Elisabeth Hendrika (Betsy) Hengeveld werd geboren in Alkmaar, als tweede kind – ze had een oudere broer – van een veearts. Haar moeder was een zuster van Carel Victor Gerritsen, de echtgenoot van Aletta Jacobs. Haar vader was gereformeerd, haar moeder was van huis uit Nederlands hervormd en werd later remonstrants. Als volwassen vrouw zou Betsy Hengeveld zelf opgeven niet aan een kerkgenootschap gebonden te zijn. In 1887 verhuisde het gezin naar Haarlem, waar Betsy in 1903 slaagde voor de vijfjarige hbs. Na enkele aanvullende examens ging ze geneeskunde studeren aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam. In 1908 verhuisde zij van Haarlem naar de Amsterdamse Van Eeghenlaan (nr. 17). Twee jaar later werd zij ‘bevorderd’ tot arts (Alkmaarsche Courant, 13-5-1910). Ze solliciteerde bij het Sophiaziekenhuis in Zwolle, maar werd niet aangenomen.

Na enkele tijdelijke betrekkingen in Katwijk, Leeuwarden en Leiden vestigde Hengeveld zich op 29 september 1913 als zelfstandig huis- en kinderarts aan de Koestraat (nr. 32) in Zwolle. Zij combineerde haar praktijk met een positie als gemeentearts, waarvoor ze op 15 oktober 1913 werd benoemd. Aanvankelijk woonde ze in de Walstraat (nr. 14) – vanaf 1914 met haar moeder. Later woonde ze aan het Van Nahuysplein (nr. 9) en tenslotte in de Koestraat (nr. 28). Als gemeentearts had zij diverse taken, waaronder het behandelen van mensen die zelf hun medische handeling niet konden bekostigen, onder wie woonwagenbewoners. Vanaf 1914 stond Hengeveld ingeschreven als lid van de Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst, afdeling Zwolle. Dat jaar was ze medeoprichter van de afdeling Zwolle van het Rode Kruis.

Consultatiebureau en kraamverpleging

Op 16 november 1917 werd mede door Hengeveld in Zwolle de neutrale Vereniging Het Groene Kruis voor wijkverpleging opgericht. Hengeveld was als bestuurslid en secretaresse de spil waar alles om draaide – later was zij ook bestuurslid van de overkoepelende Provinciale Overijsselsche Vereeniging Het Groene Kruis. Eveneens in 1917 richtte zij het eerste consultatiebureau voor moeder en kind in Zwolle op. Ze wees moeders op het belang van borstvoeding (tenminste negen maanden) en goede hygiëne.

Toen het Groene Kruis-bestuur in 1920 besloot om in Zwolle een opleiding voor wijkkraamvrouwenverpleging op te zetten, kreeg Hengeveld de leiding. Dankzij haar inzet nam de zuigelingensterfte in Zwolle sterk af. Haar betrokkenheid bij de strijd voor betere hygiëne blijkt uit een ingezonden brief die ze in 1921 naar de Overijsselsche en Zwolsche Courant stuurde: ‘Wat is echter onzindelijk? Hierover kunnen de meeningen zeer verschillen en dit is iets waarover juist geneeskundigen, verpleegsters, huisbezoeksters zich verbeelden te kunnen meespreken. Indien [dr. Botermans] eens navraag deed bij verschillende geneeskundigen, dan zou hem waarschijnlijk de mededeeling gedaan worden, dat de Nederlandsche bevolking niet zindelijk is. Het is echter te onsmakelijk om de bewijzen hiervan in de krant op te sommen.’ Hengeveld schreef ook voor de Gids voor Zuigelingenbescherming (1921-1924) en het Handboek volksgezondheid van het Groene Kruis (1934).

Na de Eerste Wereldoorlog, wanneer precies is niet bekend, woonde Hengeveld in Rusland een medisch congres bij en bezocht zij daar verschillende sanatoria en andere medische inrichtingen. Hierdoor werd zij er in die tijd voor aangezien ‘dat zij uiterst links, zelfs wel communistisch georiënteerd was. Alhier [Zwolle] is echter nimmer gebleken, dat betrokkene lid is geweest van een politieke partij’, werd hierover jaren later geschreven (Aanvraag Koninklijke onderscheiding, 16-10-1961).

Actief op vele fronten

Betsy Hengeveld was een bevlogen lid van de Vereeniging van Nederlandsche Vrouwelijke Artsen (VNVA). Op de ledenvergadering van 30 november 1935 ageerde ze tegen de afspraken aangaande de Onderlinge Verzekering, omdat gehuwde vrouwelijke artsen zich niet konden verzekeren en ongehuwden vijf jaar eerder dan mannelijke artsen moesten uitstappen.

Tot na de Tweede Wereldoorlog oefende Hengeveld veel bestuursfuncties uit, zowel op het medische als het maatschappelijke vlak. Jarenlang was ze bestuurssecretaresse van de Overijsselsche Vereeniging tot bestrijding der T.B.C. Daarnaast zat ze in het bestuur van de landelijke Nederlandsche Centrale Vereeniging tot Bestrijding der Tuberculoze. Ze vervulde bestuursfuncties bij de Koninklijke Nederlandsche Maatschappij voor Geneeskunst, de Vereeniging Tegen de Kwakzalverij, de Stichting voor Revalidatie in Overijssel (Strevo), de Nederlandse Bond voor Moederschapszorg en Kinderhygiëne, de Provinciale Commissie voor Kraamverpleging en de Stichting Huishoudelijke Voorlichting ten Plattelande.

In 1947 was Hengeveld de eerste voorzitter van de dat jaar opgerichte Zwolse afdeling van de Vereniging voor Vrouwen met een Academische Opleiding. Verder was zij lid van de Soroptimistclub in Zwolle. Ook was ze betrokken bij een organisatie voor vakantiekolonies en was ze dertig jaar bestuurslid bij de Openbare Leeszaal in Zwolle.

Na haar pensionering in 1959 werkte Hengeveld nog door. In 1961 was zij zelfs nog leidster van de diverse consultatiebureaus. Uiteindelijk moest zij wegens hartklachten stoppen. In 1962 werd Hengeveld benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Elisabeth Hendrika Hengeveld stierf op 26 april 1966, 81 jaar oud, in Zwolle. Haar crematie vond drie dagen later plaats in Dieren.

Reputatie

Bij de pensionering van Betsy Hengeveld in 1959 schrijft de Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant: ‘Men vond haar wel eens onvriendelijk, maar wie haar kende, waardeerde haar welbewust optreden. Zij kon zich laten gelden. Ze was een bekwaam, buitengewoon serieus arts en een goed mens.’ Hengeveld is bijna vijftig jaar in Zwolle werkzaam geweest als arts. Voor de volksgezondheid in die stad heeft zij veel betekend. Veel werkzaamheden deed zij belangeloos of onbezoldigd.

Op 22 maart 1978 werd in de Zwolse ‘doktersbuurt’ een straat naar Betsy Hengeveld vernoemd: de Dokter Hengeveldweg. Ook het plaatselijke Dr. Hengeveld College aan deze weg is naar haar vernoemd.

Collectie Overijssel: Toegang 0965, Koninklijke Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst, afdeling Zwolle, passim; toegang 0702, Aanvraag Koninklijke Onderscheidingen, inv.nr. 5366, nr. 245: 16 oktober 1961.

Publicaties

• [Co-auteur] Handleiding bij de verzorging van den zuigeling. Een gids voor moeders, samengesteld in opdracht van den Nederlandschen Bond tot Bescherming van Zuigelingen en de Nederlandsche Vereeniging voor Kindergeneeskunde. (Utrecht 1921-1924).
• [Co-auteur] Handboek volksgezondheid van het Groene Kruis (1934).

Literatuur

• Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 6-5-1920; 2-7-1920; ‘Ingezonden brief’, 22-10-1921; 15-9-1925; 15-5-1926; 24-9-1959.
• Overijsselsch Dagblad, 19-1-1921; 9-5-1928; 11-5-1929.
• Deventer Dagblad, 16-6-1920; 6-6-1932; 8-7-1937.
• Jaarboekje ‘De Nederlandsche Soroptimist', 1937, 1950
• Maandblad van de Vereeniging Tegen de Kwakzalverij, 1938, no.11.
• Algemeen Handelsblad, 27-4-1966; 7-7-1966.
• Elsa Oliveira, Vrouwen feministen die van genezen wisten (Amsterdam 1973).
• Klazien Kruisheer, De dokter, dan ben ik! 65 jaar Vereniging van Nederlandse Vrouwelijke Artsen (Zutphen 1998) 22, 23, 51.
• Mineke Bosch, Een onwrikbaar geloof in rechtvaardigheid. Aletta Jacobs. 1854-1929 (Amsterdam 2009) 156, 206.
• Katrien Kruisheer, Voordracht voor de Vereniging voor Neurologie, sectie Geschiedenis, Leiden (Museum Boerhaave) 29-11-2019.

Illustratie

Portretfoto door J.J.D. de Graaf, Zwolle rond 1925.

Auteur: Lamberthe de Jong