Hiemstra, Eelkje (1892-1971)

© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Inger Schaap, Hiemstra, Eelkje, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Hiemstra [13/07/2016] 

HIEMSTRA, Eelkje, vooral bekend als Eelkje Timmenga-Hiemstra (geb. Finkum 20-2-1892 – gest. Ede 21-9-1971), actief in het verzet, hulpverleenster kamp Vught. Dochter van Thomas Hiemstra (1854-1892), veehouder, en Antje Hogenbrug (1841-1912). Eelkje Hiemstra trouwde op 5-11-1913 in Deventer met Haijte Timmenga (1886-1957), ingenieur. Uit dit huwelijk werden 5 dochters geboren.

Eelkje Hiemstra werd geboren in Finkum (Friesland), als enige dochter van hervormde ouders die allebei eerder getrouwd waren geweest maar hun partner hadden verloren. Haar vader overleed drie dagen na haar geboorte, en de moeder vertrok met de pasgeboren Eelkje en haar andere kinderen naar Jorwerd. Daar bracht Eelkje het grootste deel van haar jeugd door. In 1911 haalde ze haar diploma op de modevakschool van Weiskotten in Leeuwarden. Na de dood van haar moeder (1912), die ze lang had moeten verzorgen, trok Eelkje in bij een tante in Hallum, bij wie ze in aanraking kwam met muziek, literatuur en filantropie.

Op haar 21ste trouwde Eelkje Hiemstra in Deventer met Haijte Timmenga, die na zijn opleiding aan de landbouwschool als inspecteur begon bij de Nederlandse Heidemaatschappij (NHM). In verband met zijn werk woonde het jonge stel enige tijd in Tilburg en vervolgens in Heerenveen. Ze kregen vijf dochters: Antje (1914), Trijntje (1917), de vroeg overleden Aaltje (1922), Aaltje (1923) en Geertje Jeltje (1927). Vóór 1927 nam Haijte Timmenga ontslag bij de NHM en verhuisde het gezin naar Vught, waar hij in hun huis aan de Taalstraat (nr. 17) een Landbouwkundig Bureau begon. In de hervormde kerk ontmoette Eelkje Timmenga Charlotte van Beuningen.

‘Moeder der gevangenen’

Toen in januari 1943 kamp Vught in gebruik was genomen, bekommerde Eelkje Timmenga zich om het lot van de gevangenen. Ze meldde zich aan voor het smeren van de boterhammen in het landhuis Huize Bergen bij Charlotte van Beuningen, die voedselpakketten aan de gevangenen mocht sturen. Gaandeweg bekoelde de relatie tussen beide vrouwen en volgde Timmenga meer haar eigen weg. Vanaf april 1943 zette ze zich vooral in voor de contacten met familieleden en ‘vergeten gevangenen’. Uit naam van families die daartoe zelf geen mogelijkheden hadden, stuurde zij pakketten met voeding, kleding en kleine gebruiksvoorwerpen. Om die pakketten te kunnen vullen, zette ze een adoptiesysteem op: mensen uit het hele land konden een gevangene ‘adopteren’ en tweewekelijks een pakket toesturen.

Voor familie van gevangenen hield Eelkje Timmenga bijna dagelijks spreekuur in het koffiehuis van station Vught; voor hen was ze een betrouwbare – en in veel gevallen de enige – bron van informatie. Iedereen die een brief schreef aan de Taalstraat 17, kreeg per kerende post antwoord. Zoveel mogelijk probeerde ze de familieleden een hart onder de riem te steken. Bijgestaan door haar man, haar dochters en verschillende assistentes zette ze een heel netwerk op. Zo richtte ze diverse posten in bij café’s en het station, om op de hoogte te blijven van de transporten, vrijlatingen en de toestand in het kamp. Zelf fietste zij heen en weer tussen deze posten om de laatste informatie te krijgen. De pakketten die ze verzorgde, en het contact met thuis, droegen ertoe bij dat gevangenen de hoop niet verloren en dat zij hun identiteit in het anonieme kampsysteem niet kwijtraakten.

De dankbaarheid voor Timmenga’s werk blijkt uit honderden brieven die het NIOD in bewaring heeft; ze is later zelfs getypeerd als ‘de moeder der gevangenen’. Naast het verzorgen van de voedselpakketten was Timmenga ook betrokken bij het verspreiden van het illegale Vrij Nederland en hielp zij regelmatig onderduikers. Andere hulpverleners uitten kritiek op dit contact met de illegaliteit, want daarmee zette ze de gehele hulpverlening op het spel. Tot drie keer toe deed de Sicherheitsdienst (SD) een inval bij haar thuis, en één keer werd een helpster gearresteerd.

Na de oorlog

Na de oorlog kreeg Eelkje Timmenga het Verzetskruis. Toen zij tijdens een bijeenkomst zag dat er ook een dame aanwezig was die in de oorlog contacten had gehad met de NSB, gaf ze de onderscheiding terug. Later kreeg zij nog een onderscheiding wegens haar hulp aan de Belgische gevangenen in het kamp. Timmenga was actief betrokken bij de oprichting van het fusillademonument in Vught en werkte mee aan het Afwikkelingsbureau Concentratiekampen. Ze bleef in contact met de families die ze had geholpen, maar hield er niet van om zelf in de belangstelling te staan. In interviews was ze gesloten en liet ze weinig los over haar ‘liefdewerk’. Als gevolg van deze zwijgzaamheid is haar naam bijna verdwenen uit de geschiedenis. Timmenga werd politiek actief in Vught en werd met voorkeursstemmen gekozen in de eerste naoorlogse gemeenteraad.

Eelkje Timmenga stierf op 21 september 1971 in Ede. Op haar begrafenis sprak de technische leider van het Philips-Kommando, Bram de Wit: ‘Figuren als moeder Timmenga hebben de jongste generatie en ook die welke nog volgen toch wel iets te zeggen en te leren wat aan het mens-zijn groter waarde geeft: moed, offerbereidheid en liefde’.

Archivalia

NIOD, Amsterdam: o.a. archieftoegangen 474, 250m, 250g, 9483.

Literatuur

• Jeroen van den Eijnde, Vught in de Tweede Wereldoorlog (Vught 1994).
• Jan Brouwers, Broodnodige hulp. Materiële hulpverlening aan het kamp Vught, 1943-1944 (Vught 1996).
• P.W. Klein en Justus van de Kamp, Het Philips-Kommando in Kamp Vught (Amsterdam 2003).
• D.B. Jochems, J.J. Brouwers en C. Boissevain-de Wit, Licht in het donker. Het Philips-Kommando in Kamp Vught. Belevenissen en achtergronden. Informatieboekje bij de reizende tentoonstelling en de educatieve website (z.p. [Vught] z.j. [2005]).
• Boyd van Dijk, Leven naast het kamp. Kamp Vught en de Vughtenaren (Houten 2013).
• Bert Oomen, Ze bouwen daarginds een concentratiekamp (Den Bosch 2014).
• Marieke Meeuwenoord, Het hele leven is hier een wereld op zichzelf (Amsterdam 2014).
• Inger Schaap, Liefdewerk. De hulp door burgers aan gevangenen van kamp Vught en hun families 1943-1944 (te verschijnen 2015).

Illustratie

Eelkje Timmenga-Hiemstra, door onbekende fotograaf, ongedateerd (Beeldbank WO2 - NIOD).

Auteur: Inger Schaap (met dank aan A. (Toet) Hiemstra-Timmenga (interview door Micha Cluysenaer), Y. Hiemstra, Y. de Wit, C. Boissevain-De Wit, D.B. Jochems)

laatst gewijzigd: 13/07/2016

De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.