© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Margreet van der Hut, Houbraken, Antonina, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Houbraken [13/01/2014]
HOUBRAKEN, Antonina (ged. Dordrecht 31-5-1686 – begr. Amsterdam 12-12-1736), tekenares. Dochter van Arnold Houbraken (1660-1719), schilder en kunstenaarsbiograaf, en Sara Sasbout Souburg (gest. 1729). Antonina Houbraken trouwde in 1723 (ondertrouw 14-5-1723) in Amsterdam met Jacobus Stellingwerf (1667-1727), goudsmid en tekenaar. Dit huwelijk bleef kinderloos.
Antonina Houbraken groeide op in een gezin van tien kinderen. Thuis kreeg zij teken- en schilderles van haar vader, de schilder en etser Arnold Houbraken. Ook andere kinderen uit deze familie waren kunstzinnig aangelegd: haar zuster Christina tekende eveneens en haar broer Jacob werd graveur. Het gezin verhuisde in 1710 van Dordrecht naar Amsterdam.
Antonina Houbraken bekwaamde zich vooral in het grafische genre, met portrettekeningen, topografische gezichten en titelprenten. Een voorbeeld van dat laatste is de titelprent voor Balthazar Huydecopers uitgave van Horatius’ Hekeldichten en brieven (1726). Bij voorkeur werkte ze met inkt, krijt of waterverf. Zij maakte van 1723 tot 1727 topografische tekeningen voor de oudheidkundigen Andries Schoemaker en diens zoon Gerrit. In deze periode tekende haar man voor de advocaat en verzamelaar Mattheus Brouërius van Nidek.
Het is aannemelijk dat Antonina Houbraken sinds haar huwelijk met Jacobus Stellingwerf haar tekeningen signeerde met J.S., de initialen van haar man, of soms voluit met J. Stellingwerf.f., Haar man signeerde zelf met J:St: Vanaf 1729, het jaar dat ze weduwe werd, signeerde Antonina Houbraken weer met haar eigen naam. Vrijwel alle tekeningen die van J:St. (Jacobus Stellingwerf) bekend zijn, zijn terug te vinden in de Atlas, de auctiecatalogus van Mattheus Brouërius van Nidek. J.S.-tekeningen komen daar niet in voor. Anderzijds vinden we in de manuscripten van Andries Schoemaker slechts sporadisch een tekening van J:St.
In zijn artikel ‘Jacobus Stellingwerf en Antonina Houbraken’ betoogt Kolkman dat Antonina niet tekende in de stijl van haar echtgenoot (hij was oorspronkelijk goudsmit, geen tekenaar) maar dat het eerder andersom was: aangenomen dat zij degene was die hem heeft leren tekenen, tekende hij in haar stijl. De kenmerkende boomblaadjes van Jacobus bijvoorbeeld zijn háár blaadjes, die hij, wat grover, wat minder precies, van haar overnam. Het aantal topografische tekeningen van Antonina Houbraken kan op minstens duizend gesteld worden.
Na het overlijden van haar echtgenoot in 1727 zette Houbraken het werk voor Schoemaker voort, waarbij ze soms met haar mans naam signeerde. Ze tekende onder andere gebouwen in Amsterdam zoals het Clarissenklooster en de Nieuwe Kerk na de brand in 1645. Dit zijn gefantaseerde of reconstructie-tekeningen. Ook tekende Houbraken portretten van bekende Amsterdammers als burgemeester Cornelis Witsen (1605-1669), de tekenaar, graveur en verzamelaar Simon Schijnvoet (1652-1727) en Joan Corver (1628-1716), schepen en in 1715 burgemeester. Verder is van haar een tekening bekend voor het befaamde stamboek van Joanna Koerten, die zij waarschijnlijk kende via haar vader. De compositie met twee kolommen van elk zes keizermedaillons is vermoedelijk ontleend aan een knipkunstblad uit 1697 van Koerten zelf, dat precies dezelfde compositie heeft. Houbrakens blad was in de achttiende eeuw in bezit van Cornelis Ploos van Amstel. Tegenwoordig bevindt het zich in de collectie van de Fondation Custodia in Parijs.
Bij haar dood woonde Antonina Houbraken op de Prinsengracht, tussen de Spiegelgracht en de Leidse Kruisstraat. Zij werd zestig jaar oud. Als kunstenares heeft Antonina Houbraken altijd in de schaduw gestaan van haar beroemde vader en van haar echtgenoot, maar recent onderzoek doet meer recht aan haar talent en productie.
Naslagwerken
Van der Aa; Elck zijn waerom; Van Eynden en Van der Willigen; Immerzeel; Kramm; Lexicon Noord-Nederlandse kunstenaressen; Regt; Thieme.
Werken
- Gezicht op Bloemendaal, tekening (1729); portretten van Arnold Houbraken en Philips Tideman.
- Een tekening van kasteel Purmerend in (de beeldbank van) het Noord-Hollands Archief, Haarlem.
- Topografische tekeningen en portretten in Stadsarchief Amsterdam; zie www.beeldbank.amsterdam.nl.
- Zie verder Rijksdienst voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag: Collectie beelddocumentatie (en www.rkd.nl).
Literatuur
- J.W. Niemeijer, ‘Een ongepubliceerde inventaris van de collectie Ploos van Amstel, met onbekende werken van Cornelis Troost’, Oud Holland 119 (1997) 57-59.
- M. van Berge-Gerbaud e.a., Hartstochtelijk verzameld, Beroemde tekeningen in 18de-eeuwse Hollandse collecties (Bussum 2001).
- Bert Kolkman,‘Jacobus Stellingwerf en Antonina Houbraken’ en ‘Jacobus Stellingwerf ’, in: Idem, Bijdragen tot de historische topografie van Nederland [onder resp. ‘Schoemaker’ en ‘Brouerius’; okt 2013].
Illustratie
Tekening met portret van Joanna Koerten en de twaalf Romeinse keizers door Antonina Houbraken, ongedateerd (Fondation Custodia, Collection Frits Lugt, Parijs).
Auteur: Margreet van der Hut
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 430
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.