© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Nannie Wiegman, Hulst, Aafke Gesina van, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Hulst [27/11/2017]
HULST, Aafke Gesina van (geb. Harlingen 28-1-1868 – gest. Utrecht 11-10-1930), grondlegster van de wijkverpleging in Nederland. Dochter van Jan van Hulst (1839-1884) predikant, en Rijkje Tjallingii (1845-1919). Sien van Hulst bleef ongehuwd.
Sien
van Hulst groeide op in een welgesteld doopsgezind gezin in Harlingen. Na de
dood van haar vader in 1884 moest ze als oudste dochter haar moeder helpen bij de
opvoeding van haar drie jongere broertjes en haar zusje. Een broer leed aan
epilepsie en had veel zorg nodig. Sien was, net als haar moeder, zeer betrokken
bij de behoeftige inwoners van Harlingen en begaf zich, tot afschuw van de
plaatselijke notabelen, al jong in de achterbuurten om te helpen en zieken te
verplegen.
Wijkverpleging
In 1896 stond Sien van Hulst aan de wieg van de Vereniging voor Wijkverpleging en Ziekenzorg. Dit initiatief stuitte bij het plaatselijke ziekenhuis op de nodige scepsis omdat dat zijn patiëntenaantal zag teruglopen. Onder het motto ‘Door allen, voor allen’ wilde Van Hulst fatsoenlijke verpleging voor iedereen toegankelijk maken. Ze vond dat wijkverpleging, vooral op het platteland, andere expertise vereiste dan ziekenhuisverpleging en pleitte voor een speciale opleiding voor wijkverpleegsters, aansluitend op de driejarige ziekenhuisopleiding. Zelf bracht ze het nooit tot gediplomeerd verpleegster. Haar taken thuis beletten haar om drie jaar intern in een ziekenhuis te wonen, een vereiste bij de verpleegstersopleiding.
In 1902 was Van Hulst de stuwende kracht achter de oprichting van de plaatselijke afdeling van Het Groene Kruis. Doel van deze in 1900 opgerichte organisatie was de gezondheidssituatie van mensen thuis te verbeteren door voorlichting, goede verpleging, hygiënische maatregelen en het uitlenen van verpleegartikelen. In 1903 werd Sien van Hulst officieel bij Het Groene Kruis aangesteld als wijkverpleegster. Het jaarsalaris van 250 gulden stortte ze vanaf 1905 in het door haar geïnitieerde Friesche Groene Kruisfonds.
Reinheid, rust en regelmaat
Sien van Hulst bekleedde allerlei bestuurlijke functies in de plaatselijke, provinciale en landelijke Algemene Nederlandse Vereniging Het Groene Kruis (ANV) en kon zo haar ideeën over rust, reinheid en regelmaat propageren. Ze brak onder meer een lans voor het geven van moeder- en bakercursussen om de baby- en kindersterfte terug te dringen. In dat kader schreef ze in 1904 De leerstof van den Bakercursus, waarin ze bakers instrueerde omtrent de nieuwste ideeën. Zo wees ze hen erop dat een aandoening als spruw geen teken van gezondheid was, maar juist van ziekte. Het veel gebruikte boekje werd tot 1928 herdrukt. Ook de jonge moeders zelf moesten kennisnemen van nieuwe inzichten in kinderverzorging – ze moesten bijvoorbeeld weten dat fopspenen en flesvoeding bacteriedragers waren en hoge sterftecijfers veroorzaakten. In 1907 schreef Van Hulst daarom het pamflet Reinheid, rust en regelmaat. Voor niet-geletterde moeders liet ze de gezonde leefprincipes in zeven grote, ingekleurde tekeningen uitbeelden. Met deze platen als lesmateriaal reisde ze de provincie Friesland door om moedercursussen te geven.
Ook de beschikbaarheid aan huis van goede verpleegartikelen vond Van Hulst belangrijk. Ze ontwikkelde tal van praktische hulpmiddelen zoals ijzeren (en dus hygiënische) ledikanten, gummi-zeiltjes en ‘bedtrekkers’, hengsels waaraan ouderen zich vanuit liggende positie konden optrekken. Daarnaast bedacht ze een complete kledinglijn om baby’s en kleuters meer bewegingsvrijheid te geven. Om alle verpleegartikelen beschikbaar te kunnen stellen diende elke Groene Kruisafdeling over een uitleenmagazijn te beschikken.
Toen Sien van Hulst in 1909 stopte met haar werk als wijkverpleegster, doneerde ze aan het Harlingse Groene Kruis een draaibare lighal waarin zes tbc-patiënten konden kuren. Haar propaganda-activiteiten hadden er inmiddels toe geleid dat er in Friesland 107 plaatselijke afdelingen van Het Groene Kruis waren met bijna 42.000 leden.
Professionalisering
Vanaf 1909 besteedde Sien van Hulst haar tijd aan de professionalisering van de wijkverpleging. Zij werkte vooral vanuit het hoofdkantoor van de ANV in Utrecht, waar ze doordeweeks woonde – in het weekend was ze in Harlingen. In Het Groene en Witte Kruis, het orgaan van de ANV, publiceerde ze tal van artikelen met ‘tips & trics’ voor de wijkverpleegster. In 1912 schreef ze een handleiding voor de organisatie en inrichting van de opslagmagazijnen voor verpleegartikelen en legde daarmee de basis voor het ontwerp van de zogeheten kruisgebouwen.
De combinatie van praktische ervaring en theoretische kennis maakte Van Hulst uitermate geschikt als lerares. Ze gaf moeder- en bakercursussen, instructie op het consultatiebureau in haar achtertuin en leidde verpleegsters op in de specifieke aspecten van de wijkverpleging. Met wijkverpleegster en vriendin J.J. Schutte maakte ze studiereizen naar Engeland en Duitsland, waar ze constateerde dat het in Nederland nog niet zo slecht geregeld was. In 1920 kreeg haar pleidooi voor een speciale opleiding voor wijkverpleegsters gehoor: als aanvulling op de opleiding ziekenhuisverpleegster bood de ANV in Utrecht een achttien weken durende cursus aan – pas vanaf 1927 bood de Amsterdamse School voor Maatschappelijk Werk een eenjarige opleiding aan, een jaar later officieel erkend als specialisme.
In 1925 ontving Sien van Hulst voor haar werk de Ridderorde van Oranje-Nassau. Twee jaar later behaalde ze nog een groot succes met de oprichting van de ‘Nederlandsche Bond van Wijkverpleegsters’, bedoeld om de opleiding en maatschappelijke positie te verbeteren en een onderlinge band te scheppen tussen de vaak geïsoleerd werkende wijkverpleegsters. Meteen al werden honderd van de duizend gediplomeerde wijkverpleegsters lid.
Na een lang ziekbed overleed Aafke Gesina van Hulst, 62 jaar oud, op 11 oktober 1930 in Utrecht. Onder grote belangstelling vond de crematie plaats op Westerveld, de kist bedekt met de Groene Kruisvlag. Vier verpleegsters, onder wie voorzitter van de bond en vriendin zuster Schutte, waren slippendraagsters. Haar bezittingen liet zij na aan Het Groene Kruis.
Reputatie
Ook al haalde Sien van Hulst nooit haar diploma, op sommige foto’s heeft ze wel een verpleegsterskruisje op haar uniform. Zij zou zo’n kruisje, de officiële onderscheiding van de gediplomeerde verpleegster, hebben gekregen als eerbetoon voor haar niet aflatende werk voor de wijkverpleging. Met haar inzet voor hygiëne en verpleging aan huis stond Aafke Gesina van Hulst aan het begin van een beweging die zou uitgroeien tot een essentieel onderdeel van de preventieve openbare gezondheidzorg. Met succes zocht ze haar eigen weg en legde daarmee, als een ware pionierster, de basis voor de professionele wijkverpleging. Het door Van Hulst in 1905 geïnitieerde Friesche Groene Kruisfonds werd in 1931 omgedoopt tot het Mej. A.G. van Hulstfonds.
Archivalia
- Tresoar, Leeuwarden: BS (geboorte).
- Het Utrechts Archief,: BS (overlijden).
Publicaties
- Reinheid, Rust en Regelmaat. Een beknopte uiteenzetting, hoe moeders hare zuigelingen op de minst omslachtige wijze goed kunnen verzorgen (Leeuwarden 1907).
- Het Groene- of Witte Kruis Magazijn. Handleiding ten dienste van Groene- en Witte Kruis Besturen bij de inrichting en het beheer van Magazijnen en Depots van Verplegingsmiddelen (Leeuwarden 1912).
- De leerstof van den Bakercursus. Een overzicht (Harlingen 1914).
Literatuur
- ‘Het Friesche Groene Kruis’, Leeuwarder Courant, 13-5-1931.
- ‘Nederlandsche Bond van Wijkverpleegsters’, Tijdschrift voor Ziekenverpleging 37 (1927) 539-540.
- Zr. J.J.J. Schutte, ‘In Memoriam Mejuffrouw A.G. van Hulst’, Tijdschrift voor Ziekenverpleging 21 (1930) 713-714.
- B. en P. de Vries Jzn, ‘In memoriam A.G. van Hulst’, Het Groene en het Witte Kruis. Officieel Orgaan van de Algemeene Nederlandsche Vereeniging ‘Het Groene Kruis’ 26 (1930) 264-266.
- Martha van Brink-Poort, Aafke Gesina van Hulst (Utrecht 1960).
- Harmke W. Stolk-van Delen, Wijkverpleging in historisch perspectief. Ontstaan en ontwikkeling van de wijkverpleging (1890-ca 1930) met aandacht voor aspekten van medicalisering en professionalisering (Amsterdam 1983) 27-29.
- ‘Aafke Gesina van Hulst (1868-1930)’, Florence Nightingale Instituut [URL http://www.fni.nl/aafke-gesina-van-hulst-1868-1930; geraadpleegd 19-7-2017].
Illustratie
Aafke Gesina van Hulst met kruisje, door onbekende fotograaf, ca. 1910 (Collectie Florence Nightingale Instituut).
Auteur: Nannie Wiegman
laatst gewijzigd: 27/11/2017
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.