© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Janneke Martens, Kusumoto, Ine, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Kusumoto [26/07/2016]
KUSUMOTO, Ine, ook bekend als Shimoto Ine en O-Ine (geb. Nagasaki, Japan 31-5-1827 – gest. Tokio 26-8-1903), eerste vrouwelijke arts in Japan. Dochter van Philipp Franz von Siebold (1796-1866), geneesheermajoor, en Kusumoto Taki (1807-1865), courtisane. Kusumoto bleef ongehuwd. Ze kreeg 1 dochter.
O-Ine werd
in 1827 geboren als buitenechtelijke dochter van Philipp Franz von Siebold, arts in dienst van het Nederlands
Oost-Indische leger; hij moest informatie verzamelen over Japan, dat tot 1854
afgesloten was van de buitenwereld, behoudens een beperkte groep
Chinezen en Nederlanders op het kunstmatige eiland Deshima. O-Ine’s moeder,
Kusumoto Taki, leefde zes jaar met Von Siebold samen op Deshima. Voor Japanse
vrouwen was het eiland verboden terrein – alleen courtisanes mochten er komen.
O-Ine (de ‘O’ is een Japans erevoorzetsel) was het enige kind uit deze relatie.
‘Ai no ko’
Toen Ine twee jaar oud was, werd haar vader beschuldigd van spionage en voor het leven verbannen uit Japan. Hij vroeg enkele Japanse en Nederlandse geleerden en leerlingen om zijn dochters opvoeding en opleiding te begeleiden en stuurde haar studieboeken vanuit Nederland. Ine bleek veel talenten te hebben. Haar positie in de hiërarchisch georganiseerde Japanse samenleving was complex: enerzijds bekommerden hooggeplaatste geleerden en Nederlandse bestuurders zich om haar welzijn, anderzijds werd ze beschouwd als bastaard en ‘ai no ko’ genoemd, een scheldnaam voor kinderen van Japanse moeders en westerse vaders. Ze viel ook op, want voor Japanse begrippen was ze erg groot (ook haar voeten) en haar haar was niet diep zwart.
Ine was leergierig, maar haar moeder probeerde haar studie-ijver af te remmen: een opleiding zou haar haar positie op de huwelijksmarkt, toch al niet goed vanwege haar afkomst, alleen maar verslechteren. Kusumoto Ine was echter vastbesloten arts te worden. Op achttienjarige leeftijd ging ze in opleiding bij Ishii Sōken, een leerling van haar vader. Ze bracht een aantal jaren door in zijn woonplaats Okayama, maar haar opleiding werd bruut beëindigd toen Ishii haar verkrachtte. Zwanger keerde ze terug naar Nagasaki, waar haar moeder toen woonde. In 1851 beviel ze daar van haar dochter Tada (1851-1938). De naam betekent ‘gratis’: ze had haar dochter om niet gekregen.
Als alleenstaande moeder zette Kusumoto Ine haar opleiding voort. Tussen 1854 en 1861 specialiseerde ze zich verder in obstetrie en geneeskunde bij een andere leerling van haar vader, Ninomiya Keisaku. Toen in 1854 het Japanse isolement werd opgeheven, kreeg haar vader gratie. Vijf jaar later keerde hij terug naar Japan, maar het contact met hem verliep stroef – volgens Kusumoto kwam dat onder meer door haar eigen gebrekkige Nederlands.
Aan het hof in Tokio
Inmiddels was Kusumoto Ine op diverse medische terreinen werkzaam. Ze behandelde patiënten voor allerhande kwalen, schreef medicijnen voor en mengde deze ook zelf. Vanaf 1861 was ze verbonden aan de vrouwenafdeling van een ziekenhuis in Nagasaki. In de jaren zestig van de negentiende eeuw werkte ze ook veel in het domein Uwajima, waar ze in dienst was van de familie van de feodale heerser. Rond 1870 trok ze via Nagasaki en Osaka verder naar Tokio. Ze had inmiddels een goede reputatie en werd gevraagd om de bevalling van een van de concubines van de keizer te begeleiden. Het jongetje werd doodgeboren en zijn moeder stierf een paar dagen later, maar Kusumoto werd geprezen om haar professionele optreden en kreeg een ruime beloning.
Rond 1895 ging Kusumoto Ine met pensioen. Ze verhuisde samen met haar dochter en kleinkinderen naar een huis dat Heinrich von Siebold, haar halfbroer, had laten bouwen in Azabu, een district in Tokio. Daar overleed Kusumoto Ine in 1903.
Betekenis
Kusumoto Ine was de eerste vrouwelijke beoefenaar van de westerse geneeskunde in Japan. Als dochter van een buitenlander en een Japanse courtisane had ze veel hindernissen te overwinnen, maar de leerlingen en vrienden van haar vader zorgden ervoor dat ze haar talenten optimaal kon ontwikkelen. Ze genoot veel aanzien onder Japanse medici van haar tijd en bewoog zich gemakkelijk in hun netwerk. Ze had veel te danken aan haar Duits-Nederlandse vader, maar ze presenteerde zichzelf uitdrukkelijk als Japanse. Als eerste vrouwelijke arts is Kusumoto Ine een grote bekendheid in Japan. Er zijn romans en mangastrips over haar geschreven en films, televisiedrama’s en musicals over haar leven gemaakt.
Literatuur
- W. Mulder en E. de Jong, ‘O-Ine de eerste vrouw in de heelkunde in Japan’ in: Idem: Vrouwen in de heelkunde, een cultuurhistorische beschouwing (Overveen/Alphen aan de Rijn 2002) 49-59.
- Ellen Nakamura, ‘Working the Siebold Network. Kusumoto Ine and Western Learning in Nineteenth-Century Japan’, Japanese Studies 28 (2008) 197-211.
- Ulrich Heinze, ‘Making history herstory: Nelson’s son and Siebold’s daughter in Japanese shōjo manga’, in: Roman Rosenbaum red., Manga and the Representation of Japanese History (Londen/New York 2013) 102-120.
- Richard Rubinger, ‘The Search for Siebold’s daughter. Fact and fiction in the work of Yoshimura Akira’, Japanese Studies 33 (2013) 135-146.
- Frits Vos, ‘Forgotten foibles. Love and the Dutch at Dejima (1641-1854), East Asian History 39 (2014) 139-152.
Illustratie
O-Ine door onbekende fotograaf, ongedateerd.
Auteur: Janneke Martens
laatst gewijzigd: 26/07/2016
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.