Kwaak, Sophie (1901-1990)

© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Bertus Mulder, Kwaak, Sophie, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Kwaak [20/12/2022] 

KWAAK, Sophie Louisa (geb. Oosterland, Zeeland 9-7-1901 – gest. Rotterdam 5-10-1990), secretaresse, hield kapitaal uit handen van de nazi’s. Dochter van Cornelis Kwaak (1858-1909), landarbeider, en Cornelia Willemijna van der Werf (1863-1941), landarbeidster. Fietje Kwaak had vanaf 1926 een relatie met Simon van der Ploeg (1888-1964), procuratiehouder. Deze relatie bleef kinderloos.

Sophie (Fietje) Kwaak was het enige kind uit het tweede huwelijk van zowel haar vader als moeder. Zonder officieel te scheiden gingen haar ouders apart wonen toen Fietje drie jaar oud was. Haar vader leerde haar vroeg het alfabet en zo kon ze al lezen toen ze naar de lagere school ging. De inwoners van het protestantse Oosterland (tegenwoordig gemeente Schouwen-Duiveland) wisten niet goed raad met het pientere, maar eenzelvige meisje dat tussen twee huizen pendelde.

Toen Fietje acht jaar oud was stierf haar vader aan tbc. Met haar moeder en 21-jarige, aan tbc lijdende, halfzusje verhuisde ze naar Den Haag. Daar kwamen zij in te wonen bij de oudste dochters uit het eerste huwelijk van Fietjes moeder, die hun moeder tiranniseerden. Fietje werd haar steun en toeverlaat, en ontwikkelde zo een hechte band met haar moeder. In 1916 deed ze met succes toelatingsexamen voor de Rijkskweekschool voor Onderwijzeressen in Apeldoorn en ze kreeg daarvoor een rijksbeurs. De wankele balans in haar leven raakte verstoord toen het in het vierde schooljaar tot een breuk kwam met haar klasgenote en hartsvriendin Annie Frieling.

Waarnemend directeur in oorlogstijd

Fietje Kwaak maakte haar opleiding niet af maar ging in 1920 als stenotypiste aan het werk bij een handelsmaatschappij in Rotterdam. Ze verhuisde naar Rotterdam en liet haar moeder meteen overkomen. Zo vormden ze samen een huishouden tot aan haar moeders dood in 1941. Via haar werk leerde ze Simon van der Ploeg kennen, een – getrouwde – collega met wie ze een geheime liefdesrelatie kreeg. In 1933 werd Fietje Kwaak directiesecretaresse van de Rotterdamsche Belegging- en Beheermaatschappij N.V. Robema, een bedrijf dat onder leiding stond van de Joodse Duitser Arthur Erich Nadel en het kapitaal van de Joodse familie Weil uit Duitsland beheerde. In 1932 had de familie Weil haar kapitaal overgebracht naar Nederland. Zo slaagden zij erin, hun geld uit handen van de nazi’s te houden. Ook het door hen gefinancierde Institut für Sozialforschung vertrok uit Duitsland. Nadel zorgde ervoor dat er na 1935 geen aanwijsbare relatie meer was tussen het door hem beheerde kapitaal en de familie Weil. Een geanonimiseerde administratie maakte identificatie van rekeningen onmogelijk.

In februari 1939 vertrok Nadel naar de Verenigde Staten en hij benoemde Fietje Kwaak als waarnemend directeur in geval van ‘ontstentenis of belet der directeur’. Zo kreeg ze de feitelijke leiding over Robema. In de eerste maanden van 1940 boekte zij zoveel mogelijk geld over naar de VS, zodat er aan het begin van de oorlog nog slechts 1,7 miljoen gulden van het kapitaal in Nederland was. Bij het bombardement op Rotterdam op 14 mei 1940 ging het Robema-kantoor in vlammen op. De brand leverde Kwaak een alibi om belastend materiaal te laten verdwijnen. Ze bracht het kantoor over naar haar eigen woning en besloot alles dat wees naar de Joodse eigenaars te vernietigen of te verstoppen, in kleine pakjes op diverse plaatsen in haar huis. Op de verordening inzake aangifte van ondernemingen ‘staande onder Joodse invloed’ reageerde ze uiterst diplomatiek: ze deed alsof ze van niets wist en navraag zou doen. Handig speelde ze het blonde, naïeve vrouwtje – ze was 1.57 meter  – met een arische achtergrond. Ze overlegde financiële balansen waaruit niets op te maken viel over de eigenaren. Haar verwachting was dat Robema dan niet ‘interessant’ zou zijn voor de bezetters, en zo won ze tijd om meer sporen uit te wissen. Pas in maart 1944 plaatste de bezetter een nazibeheerder aan over Robema. Kwaak hield vol dat de firma niet onder de verordening van vijandelijke vermogens viel, dat ze niets wist over het ‘niet-arisch’ zijn van het bedrijf en het kapitaal dat het beheerde, en dat er van de administratie alleen nog wat verkoolde kaarten over waren die geen uitsluitsel gaven. In april moest ze sommige aandelen overdragen, maar ze bleven in Nederland: ‘Waarschijnlijk hebben de Germanen geen kans meer gehad of het niet aangedurfd ze te dieven’, aldus schreef Fietje Kwaak op 28 december 1945 aan Nadel.

laatst gewijzigd: 20/12/2022

De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.