© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Marijke Barend-van Haeften, Lammens, Johanna Susanna, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Lammens [13/01/2014]
LAMMENS, Johanna Susanna (geb. Hontenisse 25-10-1713 – gest. Batavia 6-5-1737), auteur van een reisjournaal. Dochter van Anthony Lammens (1666-1754), rentmeester der prinselijke domeinen van Hulsterambacht, en Maria Magdalena Hulsius (1674-1713). Johanna Lammens bleef ongehuwd.Johanna Lammens en haar zuster Maria kwamen uit een vooraanstaande burgemeestersfamilie uit Axel in Zeeuws Vlaanderen. Drie weken na de geboorte van Johanna stierf hun moeder. Toen hun broer Pieter Willem (1711-1773) in 1735 werd benoemd tot buitengewoon Raad van Justitie in Batavia vroeg hij aan de directie van de VOC toestemming om zijn twee jongste zusters, Maria en Johanna, als betalend passagier mee te nemen. Waarschijnlijk zouden zij in Batavia zijn huishouding gaan voeren en hoopten zij daar ook een voordelig huwelijk te sluiten. Ze zouden een aantrekkelijke partij zijn, want er was een gebrek aan Europese vrouwen.
Eind september 1736 bereikten Maria en Johanna na een reis van zes maanden hun bestemming. Het jaar daarop overleed Johanna, waarschijnlijk als slachtoffer van de malaria-epidemie die toen in Batavia woedde. Maria trouwde vlak daarop met de uit Duitsland afkomstige onderkoopman Johan Schreuder. Zij stierf in haar eerste kraambed. In 1754 keerde Pieter Lammens als weduwnaar met een dochtertje naar het vaderland terug. In de nalatenschap van dit nichtje, Adriana Maria Lammens, werd later het dagboek aangetroffen dat Maria en Johanna Lammens onderweg van Middelburg via Kaap de Goede Hoop naar Batavia hadden bijgehouden.
Het dagboek
Dat Maria en Johanna Lammens aan boord een journaal (dagboek) bijhielden is bijzonder: vrouwen schreven en reisden indertijd aanzienlijk minder dan mannen. Bovendien mochten sinds de tweede helft van de zeventiende eeuw alleen nog maar vrouwen of familieleden van hoge dienaren mee naar de Oost reizen. Het dagboek van de zusters Lammens is dan ook de enige tekst over een reis vanuit de Republiek naar Indië ten tijde van de VOC (1602-1795) die door vrouwen is geschreven.
De dagboeken van de zusters Lammens zijn ook zo bijzonder omdat ze een nauwgezet verslag geven van het leven aan boord van een Oost-Indiëvaarder. Ze leveren soms verrassende en nieuwe details op, bijvoorbeeld over het eten van de diverse groepen aan boord, voor en achter de mast, en over de vrijetijdsbesteding van hoge officieren en passagiers, inclusief uitstapjes naar andere schepen. Natuurlijk zingen de zusters Lammens in het koloniale discours ook een toontje mee. In geen geschrift uit die tijd is de eerste confrontatie tussen blank en bruin zo duidelijk en direct beschreven. De zusters vertellen met verbazing over de vele zwarte slaven aan de Kaap, steken hun afgrijzen voor hun kamenierster (‘een stinkend zwart vrouwmens’) niet onder stoelen of banken, en constateren al na de eerste nacht in Batavia dat de Oost-Indische vrouwen lui zijn en vreemde kleedgewoontes hebben.
Maria en Johanna Lammens hebben goed onderwijs genoten, waarschijnlijk van een privé-leraar. Stilistisch waren ze vaardig en bovendien schreven ze met de nodige ironie. De inhoud van het dagboek, hun stijl en ironie maken het journaal van de zusters tot een van de meest informatieve en leesbare uit het genre.
Archivalia
- Rijksarchief Zuid-Holland, Den Haag: Archief van de familie Eijck van Zuylichem, inv. nr. 155, Het journaal van Maria Wilhelmina en Johanna Susanna Lammens.
- Voor verdere relevante archivalia zie Barend-van Haeften, Op reis met de VOC (1996).
Literatuur
- M.L. Barend-van Haeften, m.m.v. E.S. van Eyck van Heslinga, Op reis met de VOC. De openhartige dagboeken van de zusters Lammens en Swellengrebel (Zutphen 1996).
- Marijke Barend, ‘“Want de egaliteit maalt die schepsels in het hoofd”: egodocumenten, vrouwen en verre reizen’, Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans 9 (2002) 27-46.
- Gerald Groenewald, ‘Friends old and new: the Lammens Sisters at the Cape, 1736’, Quarterly Bulletin of the National Library of South Africa 59 (2005) 160-175.
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 480
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.