MacGillavry, Carolina Henriette (1904-1993)

© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Marjan Bruinvels-Bakker, MacGillavry, Carolina Henriette, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/MacGillavry [15/09/2017] 

Carolina (Lien) MacGillavry groeide op in een groot huis in Amsterdam-Zuid, als tweede in een gezin met zes kinderen. Thuis was veel aandacht voor natuurwetenschappen, muziek en toneel. Zelf speelde Lien viool. De moeder was voor haar huwelijk onderwijzeres geweest, de vader was naast zijn werk als hersenchirurg boekenverzamelaar en amateur-entomoloog. Hij trachtte zijn kinderen voor de natuur te interesseren door ieder kind een eigen groep insecten toe te wijzen. Zo kreeg Lien de mieren toebedeeld.

Na het stedelijk gymnasium (tegenwoordig Barlaeus) begon Carolina MacGillavry in 1921 met de studie scheikunde aan de gemeentelijke universiteit van Amsterdam. Als lid van de Amsterdamsche Vrouwelijke Studenten Vereeniging (AVSV) behoorde zij tot het progressieve dispuutgezelschap D.I.S. Ze deed kandidaatsexamen in 1925 – het jaar waarin de quantummechanica werd ‘geboren’. Deze wetenschappelijke omwenteling had meteen haar belangstelling. Tijdens een colloquium theoretische natuurkunde in 1928 hield MacGillavry tot verbazing van de aanwezigen een referaat over quantummechanische berekeningen aan het waterstofmolecuul. Zij specialiseerde zich in vaste-stofchemie, een harde bètastudie. MacGillavry was vóór en ook na haar doctoraalexamen, dat zij in 1932 cum laude aflegde, assistent bij professor A. Smits op het Laboratorium voor Algemeene en Anorganische Chemie.

Kristallografie

Geïnspireerd door lector J.M. (Jo) Bijvoet verlegde Carolina MacGillavry in 1934 haar belangstelling naar de chemische kristallografie. Bijvoet begeleidde haar promotie-onderzoek (Röntgendiffractie van Veelling-kristallen) waarop zij in 1937 cum laude promoveerde bij professor A.H.W. Aten. Korte tijd werkte ze in Leiden, maar in september van dat jaar kreeg ze een positie als assistente aan het Amsterdamse Laboratorium voor Kristallographie – ze zou er tot haar emeritaat blijven.

Tot in 1939 werkte Carolina MacGillavry met Bijvoet samen; zij publiceerden in dat jaar drie overzichtsartikelen over kristaldiffractie en een artikel over het zogeheten ‘faseprobleem’ – een tot dan toe onoplosbare moeilijkheid bij kristallografische structuurbepalingen. Hierna hield hun samenwerking op doordat Bijvoet in Utrecht was benoemd, al zou MacGillavry in 1948 nog wel bijdragen aan de tweede druk van zijn standaardwerk Röntgenanalyse van kristallen. In september 1941 kreeg ze de positie van conservatrice aan het Laboratorium voor Kristallografie. Gedurende de eerste oorlogsjaren zette MacGillavry een twintigtal publicaties op haar naam. Vanaf 1943 was het lab gesloten en woonde ze in Nunspeet, waar ze voor haar familie zorgde. In 1945 keerde ze terug naar Amsterdam.

In 1947 werd MacGillavry benoemd tot lector in de kristallografie en bezocht ze het eerste Europese kristallografiecongres in Londen. Een jaar later ging ze naar het eerste congres van de International Union of Crystallography in de Verenigde Staten, waar ze nauwe betrekkingen aanknoopte met vooraanstaande onderzoekers.  Ook was ze een van de mede-oprichters en eerste voorzitter van de Stichting voor Fundamenteel Onderzoek der Materie met Röntgen- & Elektronenstraling (FOMRE) – ze bleef dat tot 1972. In 1948/1949 werkte ze enige tijd bij Ray Pepinsky in Auburn (Alabama), waar de eerste computers hun intrede deden. Onafhankelijk van maar gelijktijdig met de Amerikaanse kristallografen David Harker en John S. Kasper ontwikkelde ze een mathematische theorie op het gebied van de kristallografie. Harker en Kasper publiceerden hun theorie in 1947, MacGillavry presenteerde haar werk in 1949 op een bijeenkomst van de Crystallographic Society of America in Ann Arbor. Internationaal gold zij daarom als een van de wegbereiders van een nieuwe onderzoeksmethode, aangeduid als de ‘Directe Methode’. In 1952 werden haar bijdragen over de Harker-Kasper rekenwijzen gepubliceerd in Computing methods and the phase problem in x-ray crystal analysis van Pepinsky.

Hoogleraar en KNAW-lid

Carolina MacGillavry werd in 1950 aan de Universiteit van Amsterdam benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de chemische kristallografie. In haar inaugurele rede, De kristallografie en haar beoefenaars, omschreef zij de kristallografie als een – ook voor vrouwen – aantrekkelijk vak vanwege de benodigde ‘artisticiteit, lenigheid van geest en intuïtie’. Het vak werd volgens MacGillavry beoefend in een kleine kring en niet in de gebruikelijke wanorde van de ‘natuur-en scheikundige mannenlaboratoria’. De dagbladen besteedden uitgebreid aandacht aan deze ‘vlotte’ vrouwelijke hoogleraar. Nog datzelfde jaar werd ze benoemd als het eerste vrouwelijk lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW).

Het onderzoek van Carolina MacGillavry richtte zich voortaan vooral op de structuur van vitamine A en andere voor de fysiologie van het visuele systeem belangrijke problemen. Het laboratorium vormde een internationaal centrum. Veel medewerkers prezen de ontspannen sfeer, als die van één grote werkfamilie – voor de collega’s heette ze ‘Mac’, en na het werk werden er soms strijkkwartetten gespeeld, met Mac op de viool. Ze sloot er vriendschappen voor het leven, zoals met Dame Kathleen Lonsdale, een vooraanstaande Britse kristallografe. Vanaf 1957 was MacGillavry gewoon hoogleraar. In totaal begeleidde ze 28 promovendi, van wie er velen op haar voorspraak onderzoek deden in de Verenigde Staten. Ook maakte ze deel uit van de internationale redactie van het derde deel van de serie International tables for x-ray crystallography (1962).

In 1959 ontmoette Carolina MacGillavry de graficus Maurits C. Escher. Omdat zijn werk – regelmatige vlakvulling en spitsvondige, kleurige figuraties – verwantschap vertoonde met de symmetrieprincipes uit de kristallografie, regelde ze dat hij een expositie had in Cambridge, ter gelegenheid van het International Union of Crystallography-congres (1960). MacGillavry en Escher bleven met elkaar in contact, en in 1965 publiceerde ze Symmetry aspects of M.C. Escher’s periodic drawings. Daarmee zorgde ze voor zijn doorbraak in de Verenigde Staten. Ook MacGillavry zelf heeft vooral door dit boek haar grootste bekendheid gekregen.

Carolina MacGillavry, door onbekende fotograaf, ongedateerd (particuliere collectie).

Auteur: Marjan Bruinvels-Bakker

laatst gewijzigd: 15/09/2017

De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.