© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Anna de Haas, Merckx, Joanna, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Merckx [13/01/2014]
MERCKX, Joanna, vooral bekend als Anna Katharina Merks (ged. Best 23-4-1742 – gest. Rotterdam 19-7-1763), dienstmeid en galanteriekraamster, wegens diefstal ter dood veroordeeld. Dochter van Johannes van der Aghter en Dorothea Nicolaus Merckx (gest. 1748). Anna Merckx bracht 2 kinderen ter wereld, van wie er 1 dood werd geboren. Zij bleef ongehuwd.
Joanna Merckx werd geboren als kind van een ongehuwde moeder. Toch staat de naam van de vader in het doopregister vermeld en noemde Joanna hem haar ‘natuurlijke vader’. Joanna, kennelijk in het dagelijks leven Anna genoemd, is als Anna Katharina de geschiedenis in gegaan. Over haar jeugd, haar leven als dievegge en haar einde als bekeerlinge is een en ander bekend uit de verhoren die zijn afgenomen bij haar laatste arrestatie en uit een na haar dood verschenen Levensbeschryving.
Anna Merckx had een ouder halfbroertje, in 1735 gedoopt als Sigebertus Smits en door haar Zeger Merckx genoemd. Ook Zeger was waarschijnlijk een buitenechtelijk kind. Anna was zesenhalf jaar oud toen haar moeder stierf. Wellicht woonde zij aanvankelijk, net als Zeger, bij hun oom Pieter Merckx in Best. Zij kreeg een dienstje, maar liep er weg en raakte aan het zwerven. Anna kwam terecht in Amsterdam, waar zij enige tijd werkte voor een galanteriekramer. Later werd zij zelf galanteriekraamster. Het begon haar net voor de wind te gaan toen zij een soldaat leerde kennen, die haar een trouwbelofte deed. Maar de soldaat verdween en enkele maanden later, in 1761, bracht Anna in Leiden een jongetje ter wereld dat nog geen vijf weken oud werd.
Brodeloos en zonder een cent op zak begon Anna Merckx in haar onderhoud te voorzien met stelen. Weer leerde zij een man kennen en weer raakte zij zwanger. In 1762 werd zij in Vianen op diefstal betrapt en in de gevangenis gezet, waar haar tweede kind levenloos geboren werd. Pas na haar kraambed moest zij haar straf – openbare geseling – ondergaan. Verbannen uit het Land van Vianen, hervatte zij daarna in november 1762 haar zwervende bestaan. In mei 1763 liep zij weer tegen de lamp, deze keer in Kralingen. Anna werd door het Schielandse gerecht – waarvoor zij aanvankelijk beweerde Hendrika van der Steen te heten – verschillende malen verhoord; haar bekentenissen tekende zij met een kruisje. Op 5 juli werd zij als recidiviste ter dood veroordeeld. Een week later werd het vonnis bevestigd. De uitvoering zou op 19 juli plaatsvinden.
In de twee weken tussen het vonnis en de executie zat Anna Merckx in de treurkamer, de cel voor terdoodveroordeelden. Daar kreeg zij dagelijks bezoek van twee gereformeerde predikanten, Leendert van ’t Hof (gest. 1772) en Ary Goedhart (gest. 1770). Vooral Van ’t Hof spande zich in het katholieke meisje te bekeren tot het protestantisme. Het zijn hun gesprekken met Anna die beschreven staan in de Levensbeschryving, waardoor het boek eigenlijk het verslag van een – geslaagde – bekering is, opgetekend vanuit het antipaapse perspectief van de predikanten. Op 19 juli stierf Anna Katharina Merckx, twintig jaar oud, als protestantse aan de wurgpaal.
De geschiedenis van Anna Merckx’ bekering heeft haar tot in onze tijd overleefd: de eerste uitgave van de Levensbeschryving verscheen anoniem, kort na haar dood. De uitgever prijsde die op zeven stuivers, zodat ‘minvermogenden het ook bekomen konden’ (Levensbeschrijving, ed. 1986, 14-15). Er zouden nog heel wat heruitgaven volgen, tot laat in de twintigste eeuw vooral bij protestants-christelijke uitgeverijen.
Archivalia
Nationaal Archief, Den Haag: Rechterlijke archieven in Zuid-Holland en Schieland, inv.nrs. 32 en 33, Baljuwsrollen; inv.nr. 79, Processen verbaal en akten van getuigeverklaringen; akte d.d. 20-5-1763, ten laste van Hendrika van der Steen; inv.nr. 86, Register van verhoren en bekentenissen van verdachten; hierin enkele biografische gegevens die niet in de Levensbeschryving staan; inv.nr. 107, Crimineel sententieboek.
Literatuur
- Levensbeschryving en bekeering van Anna Katharina Merks, mitsgaders een echt verhaal van al het geen aan en omtrent haar is voorgevallen, in de gevangenisse [...] (Amersfoort 1763) [er zijn zeker zeven 18de-eeuwse, zo’n drie 19de-eeuwse en vijf 20ste-eeuwse herdrukken/heruitgaven; zie ook Buijnsters (1980) 39 en Levensbeschrijving (1986) 14-26].
- E. Wiersum, ‘De executie van een doodvonnis in Schieland’, Rotterdamsch Jaarboekje (1941) 91-104.
- P.J. Buijnsters, Levens van beruchte personen. Over de criminele biografie in Nederland gedurende de 18e eeuw (Utrecht 1980) 23-24, 39.
- Levensbeschrijving en bekering van Anna Katharina Merks. Terechtgesteld te Rotterdam op 19 juli 1763, L. Ippel-Breedveld ed., met een ‘Ten geleide’ van H. Natzijl (Houten 1986) [bewerkte en herspelde uitgave van de 2de druk (Rotterdam 1764) van de Levensbeschryving].
Illustratie
Titelpagina van de Levensbeschryving en bekeering van Anna Katharina Merks, 3de druk, 1763 (Universiteit van Amsterdam; Bijzondere Collecties).
Auteur: Anna de Haas
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 534
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.