© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Lucia de Vries, Milatz, Maria Wilhelmina Johanna, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Milatz [11/11/2022]
MILATZ, Maria Wilhelmina Johanna (geb. Warffum 5-8-1872 – gest. Zwolle 2-6-1935), feministe, heilgymnaste en onderwijzeres. Dochter van Fredrik Franciscus Milatz (1843-1899), gymnastiekleraar, en Wilhelmina Maria Jozepha Schaap (1841-1917). Maria Milatz bleef ongehuwd.
Maria (roepnaam Marie) werd geboren
als oudste van zes kinderen, van wie er twee als baby stierven. In 1876 verhuisde
het gezin naar Kampen, waar de vader gymnastiekleraar op de hbs werd en tevens ‘heilgymnastische
behandelingen’ aanbood. Maria werd in 1888 toegelaten tot de derde klas van de ‘rijksnormaallessen’,
een voorganger van de kweekschool. In 1889 en 1890 haalde zij respectievelijk
de akte Nuttige en Fraaie Handwerken en in 1891 de aktes voor het Lager
Onderwijs en de Vrije en Orde-oefeningen. In 1892 stond ze korte tijd als
onderwijzeres ingeschreven in Amsterdam. Toen ze in september de Middelbaar
Onderwijs-akte Gymnastiek had gehaald, ging ze terug naar Kampen en werd daar
onderwijzeres in de gymnastiek.
Heilgymnastiek en vrouwenkiesrecht
In 1893 verhuisde Milatz naar Zwolle. Hier begon ze een praktijk voor heilgymnastiek en massage, eerst in de Schoutenstraat (nr. 8) en twee jaar later in de Kamperstraat (nr. 10). Ze richtte zich op de behandeling van ‘verkrommingen van den ruggegraat, enge borstkas, verstijfde gewrichten, spierverlamming…’ (Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 14-4-1893). Soms woonden patiëntes, onder meer met rachitis, jarenlang bij haar in huis. Zij bood ook een veilig onderkomen aan jonge vrouwen die in Zwolle kwamen werken. Daarnaast was Milatz vanaf 1895 verbonden aan damesgymnastiekvereniging Wilhelmina, waar ze een afdeling voor de ‘volksklasse’ oprichtte en gratis les gaf (Overijsselse Biografieën).
Vanaf de oprichting, in maart 1897, was Marie Milatz lid van de Zwolse afdeling van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht (VVK). Als 25-jarige was ze een van de jongsten onder de 45 leden. Een jaar later werd ze verkozen tot presidente. Onder haar presidentschap werd een leeskring gestart en werd Aletta Jacobs uitgenodigd om in Zwolle een lezing te geven. Ook lukte het de VVK onder Milatz’ leiding vrouwen zitting te laten nemen in de plaatselijke commissie van Nuttige Handwerken in het lager onderwijs. Toen in juni 1899 de landelijke vergadering van de VVK besloot om zich pas aan te sluiten bij de door Troelstra gelanceerde beweging voor algemeen kiesrecht als er aan vijf voorwaarden (zoals opname van vrouwenkiesrecht als onderdeel van algemeen kiesrecht) werd voldaan, zorgde dit ook binnen de Zwolse afdeling voor onrust. Sociaal-democratische leden, die vonden dat het VVK onvoorwaardelijk aan de beweging moest deelnemen, zegden hun lidmaatschap op. Ook het afdelingsbestuur, inclusief Milatz, trad af; landelijke VVK-presidente *Versluys-Poelman nam vervolgens de honneurs waar.
Pleidooi voor reformkleding
Als heilgymnaste maakte Milatz zich ernstig zorgen over de invloed van korsetten en nauwsluitende kleding op het vrouwenlichaam. Daarom was zij in 1899 betrokken bij de oprichting van de Vereeniging ter Verbetering der Vrouwenkleding en nam zij zitting in het eerste landelijke bestuur. In 1902 werd ze voorzitter van de Zwolse afdeling van de vereniging. Op een expositie van reformkleding in Zwolle (februari 1902) waren ook creaties van Milatz zelf te vinden – ze was immers opgeleid in de Nuttige en Fraaie Handwerken. Naast vrouwenkleding exposeerde ze er loszittende kleding voor baby’s en kinderen. Ook organiseerde ze een demonstratie waarbij een vrouw uit haar knellende korset werd geholpen en een reformjurk aan kreeg.
Ook al was Milatz gediplomeerd gymnastiekdocente en zat ze al jarenlang in diverse examencommissies voor de vakken waarin zij onderwijsaktes had gehaald, toch was het pas in 1907 dat ze zelf gymnastiekles ging geven aan meisjesleerlingen van Zwolse scholen, waaronder de hbs en de kweekschool. De lessen vonden bij haar thuis plaats, aan de Zeven Alleetjes (nr.1), waar ze in de tuin een gymnastieklokaal en rekstokken en ringen had geplaatst.
Vrouwenkiesrecht in de kerk
Toen op 20 maart 1909 de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht (BVK) in Zwolle een afdeling oprichtte, werd Milatz kritisch lid: zij vroeg zich bijvoorbeeld af of het nu echt nodig was om alle leden van de VVK als mannenhaatsters te brandmerken, alleen omdat een paar van hen zich zo opstelden. Behalve voor politieke gelijkstelling streed Milatz voor gelijkstelling binnen de Zwolse doopsgezinde Wolwever gemeente, waarvan ze lid was. In 1909 stelde ze tijdens een ledenvergadering dat ‘waar de zusters plichten hebben, zij toch ook rechten [mogen] verlangen’, waaronder het verkiezen van de kerkenraad (notulen Ledenvergadering 22-3-1908). De kerkenraad was verdeeld; een lid meende dat ‘reglementwijziging op verzoek van slechts één zuster een dwaasheid’ was en bovendien vérstrekkende gevolgen kon hebben (notulen Kerkenraadsvergadering 12-6-1908). Milatz stelde zich coulant op en gaf aan desnoods tot 1914 geduld te willen oefenen, maar al in mei 1909 werd besloten dat ook vrouwen in de gemeente actief en passief kiesrecht zouden krijgen. Milatz zelf stond in 1910 op de voordracht voor diaken maar werd niet verkozen.
In 1925 liet Milatz zich, misschien uit frustratie over de doopsgezinden, die enkele van haar voorstellen verwierpen, dopen in de Rooms-katholieke kerk. Een jaar later kreeg zij wegens gezondheidsklachten eervol ontslag als gymnastiekdocente. Ze verhuisde in 1927 naar een nieuw huis aan de Hertenstraat (nr. 33). In 1933 werd Marie Milatz opgenomen in het Onze Lieve Vrouwen-pension, waar ze in 1935 op 62-jarige leeftijd overleed. Op haar nadrukkelijke verzoek werd de katholieke begraafplaats haar laatste rustplaats.
Reputatie
Maria Milatz was met haar heilgymnastische aanpak van vrouwenlichamen haar tijd ver vooruit. In 1992 werd in de Zwolse wijk Schellerhoek een straat naar haar vernoemd. In 2021 introduceerde het Zwols Vrouwenplatform op Internationale Vrouwendag een jaarlijkse Maria Milatz-lezing.
Naslagwerken
Overijsselse Biografieën.
Archivalia
Collectie Overijssel: toegang 1152, Doopsgezinde gemeente te Zwolle, kerkenraadsnotulen; toegang 1120, Rooms-Katholieke Onze Lieve Vrouwenparocie te Zwolle, inv.nr. 805 [enkele brieven van Maria Milatz].
Publicaties
Met F.W.G. Muus-Milatz, De leerstof der nuttige handwerken (Zwolle 1899).
Literatuur
- Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant, 20-12-1886; 14-4-1893; 5-5-1898; 19-8-1909; 19-8-1959. Algemeen Handelsblad, 21-6-1899. Twentsch dagblad Tubantia, 22-1-1953.
- Saskia Zwiers, ‘Ontwaak!, Vrouwenkiesrecht in Zwolle’, Zwols Historisch Tijdschrift 39 (2022) nr. 3, 132-139.
- Lucia de Vries, ‘Wat is de Maria Milatz-lezing?’, Zwols Vrouwenplatform [geraadpleegd 9-11-2022].
Illustratie
Portretfoto door Atelier Ziegler, ca. 1900-1910 (Collectie Overijssel).
Auteur: Lucia de Vries
laatst gewijzigd: 11/11/2022
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.