© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Norbert-Jan Nuij, Tammens, Sietje, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Tammens [11/07/2016]
TAMMENS, Sietje (geb. Kloosterburen 29-7-1914 – gest. Winsum, Gr. 27-9-2014), leidster verzetsgroep. Dochter van Jacob Tammens (1873-1957), landbouwer, en Kornelia Heemstra (1886-1948). Sietje Tammens trouwde op 2-8-1979 in Winsum met Cornelis Gravendaal (1909-1981), directeur Sociale Verzekeringsbank op Curaçao. Dit huwelijk bleef kinderloos.
Sietje
Tammens werd in 1914 geboren op een boerderij in het Noord-Groningse
Kloosterburen, als oudste van acht kinderen. Haar vader was een succesvol
landbouwer die na de verkoop van zijn boerderij in 1921 kon rentenieren. Later
verhuisde het gezin naar een grotere woning in Pieterburen. Naar eigen zeggen
had Sietje met haar vier broers en drie zussen een onbezorgde jeugd in een
liberaal gezin. Ze zat in Warffum op de hbs en wilde aanvankelijk predikant
worden, al was ze niet godsdienstig opgevoed. Op haar negentiende deed ze
belijdenis in de hervormde kerk, maar uiteindelijk koos ze voor het beroep van
onderwijzeres. Na de kweekschool werkte Tammens als invalkracht. In 1939
verliet ze het ouderlijk huis omdat ze in Groningen een betrekking had gevonden
als huisonderwijzeres bij een hoogleraarsgezin. Om hun verstandelijk
gehandicapte zoon optimale begeleiding te kunnen bieden, studeerde ze in deze
periode orthopedagogiek en specialiseerde ze zich in logopedie.
Verzet
De Duitse bezetting en vooral het toenemende onrecht tegen de Joodse bevolking trokken Siet Tammens geleidelijk het verzet in. Eind 1941 werd ze lerares aan een blo-school in Groningen voor jongens met leerproblemen. Het in veiligheid brengen van een van haar Joodse leerlingen en zijn broertje bij een boerenfamilie beschouwde ze achteraf als haar eerste verzetsdaad. Gesteund door een uitgebreid netwerk via de kerk, school en tennisvereniging speelde Tammens een belangrijke rol in het Groningse verzet. Haar appartement in de binnenstad werd een doorgangshuis voor onderduikers en een opslagplaats voor bonkaarten en wapens. Vanaf de zomer van 1943 was haar woonadres ook de vergaderplaats van de Groninger Top, het overleg tussen de kopstukken van verzetsgroepen in de provincie. Als enige vrouw in de Top besliste Siet Tammens mee over gewapende acties en liquidaties. Onder de mannen stond haar autoriteit niet ter discussie, wel werd bij de beoordeling van mensen op hun betrouwbaarheid soms een beroep gedaan op haar vrouwelijke intuïtie, zoals ze later memoreerde.
Samen met haar lokale Groep Bedum organiseerde Siet Tammens de overval op het distributiekantoor van Langweer in Friesland (4-6-1943), waarbij vijfduizend bonkaarten en stempels voor het vervalsen van identiteitspapieren werden buitgemaakt. Eind 1943 en voorjaar 1944 liquideerden leden van haar groep mede op haar bevel de chef van de Groningse bijzondere recherche Anne Elsinga en zijn opvolger Jannes Keijer. Op die laatste aanslag volgden zware represailles: zes mannen werden direct doodgeschoten en meer dan honderd anderen werden afgevoerd naar concentratiekampen. Siet Tammens is altijd achter deze beslissingen blijven staan: ‘Als we ons hadden laten leiden door de mogelijke reacties van de bezetters, hadden we nooit verzet kunnen bieden. In het verzet moet je doen wat je juist acht en daar achter blijven staan. […] En er is daarbij geen plaats voor schuldgevoel’ (Tammens, 65).
Na een mislukte aanslag op een collega van school, een NSB’er die een te groot risico vormde, moest Siet Tammens begin 1944 onderduiken in Friesland. Onder de schuilnaam Martha Oosterveen hield ze zich bezig met koerierswerk, voornamelijk de verspreiding van bonkaarten. Op 13 juni 1944 werd zij met anderen op het kantoor van de Persoonsbewijzen Sectie in Amsterdam in de val gelokt en opgepakt. Ze zat in kamp Vught, de Scheveningse strafgevangenis Oranjehotel en nogmaals in Vught. Toen de Sicherheitsdienst (SD) haar ware identiteit had achterhaald, werd ze overgeplaatst naar het beruchte Scholtenshuis in Groningen. In dit SD-hoofdkwartier onderging Tammens een week van scherpe verhoren, maar fysiek geweld bleef haar bespaard. In het Huis van Bewaring sprak SS-officier Ernst Knorr haar doodvonnis uit. Hij vond een kogel eigenlijk nog te goed voor haar en zei dat ze maar moest worden opgehangen. Tammens ontsnapte op wonderlijke wijze aan de dood: in de chaos rond Dolle Dinsdag ging de executie niet door en werd ze overgeplaatst naar een kamp op het Duitse waddeneiland Borkum.
Curaçao
Siet Tammens overleefde de oorlog, maar kwam er niet ongeschonden uit. Zo kon ze als gevolg van seksuele mishandeling door een bewaker geen kinderen meer krijgen. Het was een gemis dat haar verdere leven zou bepalen: ze zag af van een gezinsleven en zocht haar geluk in reizen. Een ander gemis was de saamhorigheid die Tammens in oorlogstijd had ervaren. Teleurgesteld over de terugkeer van de vooroorlogse verzuiling en het feit dat ze zich moest verantwoorden voor haar verzetswerk, besloot ze Nederland en de oorlog achter zich te laten. Van 1947 tot 1964 werkte ze op Curaçao als hoofd van een blo-school in Willemstad en had ze een eigen logopediepraktijk. Echt thuis zou ze zich nooit voelen op de Antillen. Heimwee en het vooruitzicht op een pensioen brachten haar terug naar Groningen. Wel had ze op Curaçao haar grote liefde Cees Gravendaal leren kennen, met wie ze in 1979 trouwde. De korte tijd met hem samen beschouwde ze als de beste jaren in haar leven. Na zijn plotselinge dood in 1981 trad ze meer naar buiten met haar oorlogservaringen en sloot zich aan bij verzetsverenigingen als Expogé, The Escape en de Federatie van Verzetsstrijders.
In 2000 liet Siet Tammens zich door het Verzetsmuseum overhalen haar levensverhaal vast te laten leggen, zodat ‘jonge mensen het gevaar van discriminatie inzien en zich er tegen verzetten’ (Tammens, 7). Voor haar verzetswerk ontving ze het Verzetsherdenkingskruis. Siet Tammens overleed op 27 september 2014 in haar woonplaats Winsum, op honderdjarige leeftijd.
Publicatie
Een onverzettelijke Groningse vrouw. Het levensverhaal van Siet Tammens, opgetekend door Marius de Smet (Amsterdam 2000).
Literatuur
- Ellen Lock, ‘Je karakter en opvoeding dwingen je tot verzet’, Aanspraak, juni 2013.
- Ellis Ellenbroek, ‘Verzetsheldin die altijd een schooljuf bleef’, Trouw, 13-10-2014.
- Peter de Waard, ‘Sietje Tammens (1914-2014)’, De Volkskrant, 21-10-2014.
Illustratie
Sietje Tammens, door onbekende fotograaf, ongedateerd (particuliere collectie).
Auteur: Norbert-Jan Nuij
laatst gewijzigd: 11/07/2016
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.