© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Ben Broos, Uylenburgh, Saskia, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Uylenburg [08/10/2014]
UYLENBURGH, Saskia (ged. Leeuwarden 2-8-1612 – gest. Amsterdam 14-6-1642), de (eerste) vrouw van Rembrandt. Dochter van Rombertus Rommertsz. Uylenburgh (1554-1624), burgemeester van Leeuwarden en raadsheer in het Hof van Friesland, en Sjoukje Aessinga (Osinga) (1565-1619). Op 22-6-1634 trouwde Saskia Uylenburgh in Sint Annaparochie (Het Bildt, Friesland) met Rembrandt van Rijn (1606-1669), schilder. Uit dit huwelijk werden 4 kinderen geboren, van wie 1 zoon de volwassen leeftijd bereikte.
Saskia Uylenburgh groeide op als jongste in een gezin van acht kinderen (drie zoons en vijf dochters) in een statig herenhuis aan de Ossekop (nr. 11) te Leeuwarden. Haar vader, bij Saskia’s geboorte al 58 jaar jaar oud, was een gereformeerde koopmanszoon die zich had opgewerkt naar topposities in het stads- en streekbestuur van Leeuwarden en Friesland. Saskia’s moeder stierf toen zij zeven jaar oud was, haar vader toen zij twaalf was. In de jaren hierna (in respectievelijk 1626, 1627 en 1628) trouwden achtereenvolgens haar zusters Antje, Hiskia en Titia, en zo bleef Saskia als enige dochter ongetrouwd achter. In 1628 werd het huis aan de Ossekop verkocht en nam Saskia als zestienjarige wees en benjamin van de familie haar intrek bij zus Hiskia, die was getrouwd met Gerrit van Loo, secretaris van de grietenij Het Bildt, in het noorden van Friesland. Hiskia en Gerrit woonden in het Regthuys te Sint Annaparochie, waar zij naar het schijnt een grote staat voerden. Saskia beleefde haar laatste tienerjaren dus tussen de – overigens bepaald niet ongeletterde – Bildtboeren.
Eind 1632 vluchtte Saskia wegens onlusten in het dorp met de familie Van Loo naar Leeuwarden, waar ze lucht moeten hebben gekregen van een artistieke avant-garde in Amsterdam. In een filiaal aldaar van haar neef, de Amsterdamse kunsthandelaar Hendrick Uylenburgh, werden doeken verhandeld van onder anderen een zekere Rembrandt van Rijn. Het filiaal werd gerund door Lambert Jacobsz. Twee van diens leerlingen, Govaert Flinck uit Kleef en Jacob Backer uit Harlingen, besloten in het voorjaar van 1633 het atelier in Amsterdam van de meester zelf te bezoeken en Saskia ging met hen mee.
Huwelijk
Rembrandt was sinds 1631 bij Hendrick Uylenburgh onder contract om vooral portretten te schilderen van de burgerij van de hoofdstad en leiding te geven aan zijn ‘academie’. Zo schilderde hij in 1632 de portretten van Saskia’s nicht Aeltje Uylenburgh en haar man, de stadspredikant Johannes Cornelisz. Sylvius. Saskia moet toen zijn recent voltooide ‘Anatomische les van Dr Tulp’ (1632) hebben gezien. Zij was 21 jaar en zes jaar jonger dan Rembrandt toen zij op 5 juni 1633, dus al snel na hun eerste kennismaking, in ondertrouw gingen. Onder het portret dat Rembrandt in die zomer van haar tekende, schreef hij ‘myn huysvrou’. Met andere woorden: ze waren in ondertrouw gegaan en wilden trouwen. De tekening moet gemaakt zijn in Friesland, toen Rembrandt daar vermoedelijk met Saskia’s zwager en voogd Gerrit van Loo overlegde over het voorgenomen huwelijk. In verband met een verwacht legaat van haar peettante Sas en inkomsten uit de erfenis van haar ouders werd door de familie voor haar 'venia aetatis' (meerderjarigheidsverklaring) aangevraagd en verkregen. Dat heeft de periode tot de bevestiging van haar huwelijk in de kerk met een jaar gerekt.
Saskia bleef na haar verloving in Friesland wonen. Zij was er ook niet bij toen Rembrandt op 10 juni 1634 in Amsterdam aangifte deed van hun voorgenomen huwelijk; Saskia’s gevolmachtigde was haar neef Johannes Sylvius. Rembrandts moeder gaf vanuit Leiden schriftelijk toestemming en was kennelijk ook afwezig bij de huwelijksvoltrekking op 22 juni in Sint Annaparochie. In het kerkboek staat dat Saskia op dat moment in Franeker woonachtig was. Waarschijnlijk had Saskia na de dood van haar zus Antje – op 9 november 1633 – als ongetrouwde jongedochter het huishouden op zich genomen van haar zwager Johannes Maccovius, een geliefde maar ook gevreesde hoogleraar in de godgeleerdheid.
Na de bruiloft trok Saskia in bij neef Hendrick Uylenburgh aan de (Joden)breestraat in Amsterdam, bij wie Rembrandt al sinds 1632 inwoonde. Op 1 mei 1635 verhuisde het jonge paar naar de Doelenstraat, in ‘de Rijke Buurt’. Saskia was toen in verwachting van haar eerste kind. Hun zoon Rumbartus, genoemd naar Saskia’s vader, stierf toen hij twee maanden oud was. Op 15 februari 1636 werd hij begraven in de Zuiderkerk. Op ‘meyedagh’ 1637 verhuisde het echtpaar naar het huis Die Suykerbackerij aan de Binnen Amstel. Hun dochter Cornelia, vernoemd naar Rembrandts moeder, werd op 22 juli 1638 gedoopt door neef Sylvius, maar werd drie weken later begraven.
In datzelfde jaar 1638 deden zich problemen voor met de familie van Saskia. Friese familieleden klaagden dat Saskia de erfenis van haar ouders zou verkwisten. Op advies van hun raadsman, Saskia’s broer Ulricus Uylenburgh, verweerde Rembrandt zich door te stellen dat hij en zijn vrouw ‘ex superabundanti [in overvloed] begoedigd’ waren. De aankoop van een duur huis was als het ware het bewijs van hun welstand. Op 5 januari 1639 tekende Rembrandt het koopcontract (ten bedrage van 13.000 gulden) voor het huis Jodenbreestraat 4 (nu Museum Het Rembrandthuis). Op 29 juli 1640 werd een tweede dochter, Cornelia, gedoopt, maar zij leefde slechts twee weken. Het enige kind van Saskia en Rembrandt dat in leven zou blijven werd op 22 september 1641 gedoopt. Hij heette Titus, naar Saskia’s zus Titia, die inmiddels was overleden. Later zou Titus (1641-1668) trouwen met Magdalena van Loo, een nicht van zijn oom Gerrit van Loo, die eertijds de voogd van zijn moeder was geweest.
Model?
We weten niet veel over het doen en laten van Saskia Uylenburgh, maar wel over haar uiterlijk. Rembrandt heeft haar namelijk vele malen als ideaal gebruikt in schilderijen, etsen en tekeningen, vaak in bijbelse of historische vermomming: als Flora, Minerva, Sophonisba, Suzanna, Delila. Portretten van Saskia in alledaagse verschijning zijn zeldzaam. Het eerste zilverstift-portret van Saskia heeft Rembrandt in Amsterdam geïnspireerd tot de geschilderde Flora uit 1634, waarvoor ze vermoedelijk niet echt model heeft gestaan. Een tamelijk unieke ets uit 1634 lijkt haar te tonen zoals ze feestelijk was uitgedost tijdens de bruiloft. In 1635 schilderde Rembrandt Saskia andermaal als Flora en gebruikte hij haar en zichzelf ook als model voor een schilderij van de verloren zoon die zijn erfdeel verbrast in de herberg. Eveneens uit dat jaar is de tekening van Saskia bij het raam met haar elleboog leunend op een schap, met een open boek voor zich. In 1636 etste hij haar zij aan zij met zichzelf – hij is aan het werk. In de laatste jaren van haar leven tekende Rembrandt Saskia vaak zwanger, of ziek in de bedstee.
Saskia had vermoedelijk tuberculose toen zij op 5 juni 1642 haar laatste testament opmaakte. Zij benoemde Titus tot haar universeel erfgenaam en Rembrandt kreeg het vruchtgebruik van haar nalatenschap, mits hij niet hertrouwde. Op 14 juni 1642 overleed zij, nog geen dertig jaar oud, en op 19 juni werd ze begraven in de Oude Kerk. Een profielportret uit de eerste jaren van hun huwelijk, waarop zij het symbool was van ‘Luxuria’, heeft Rembrandt na haar dood verschilderd: de beurs in haar hand veranderde hij in een twijgje dat wel als rozemarijn, teken van echtelijke trouw, is geïdentificeerd.
Reputatie
De herinnering aan Saskia Uylenburgh ging na Rembrandts dood snel verloren omdat zij werd verward met Geertje Dircks, de ‘droge min’ (kindermeisje) van Titus, die Rembrandt na haar dood in huis haalde. Tot het midden van de negentiende eeuw verkeerde men in de veronderstelling dat de schilder met een boerinnetje uit Ransdorp getrouwd was geweest. Pas in 1810 werd de naam van Saskia voor het eerst – terloops – vermeld in een artikel over Rembrandts prenten (zie Broos, ‘Rembrandts huisvrouw’, noot 36), en in 1862 werd zij definitief herontdekt als de burgemeestersdochter uit Leeuwarden en Rembrandts eerste vrouw. Toch geldt zij nog altijd als ‘lief, goedhartig, wat onnozel, een welopgevoede meid uit de provincie die door de beroemde kunstenaar en zijn stadse milieu werd overdonderd’ (Dickey). Ten onrechte. Saskia Uylenburgh is Rembrandts muze genoemd en was ongetwijfeld zijn eerste grote liefde, ook al zijn er nog altijd deskundigen die veronderstellen dat Rembrandt haar om haar geld is getrouwd. De vraag waarom een burgemeestersdochter uit Leeuwarden een Amsterdamse kunstenaar trouwde, wordt in de regel minder vaak gesteld. In 2012 wijdde het Historisch Centrum Leeuwarden een tentoonstelling aan Saskia Uylenburgh onder de titel Sporen van Saskia.
Archivalia
Zie W.L. Strauss en M. van der Meulen, The Rembrandt documents (1979), en zie de annotaties in de publicaties van Ben Broos.
Literatuur
- W. Eekhoff, ‘De vrouw van Rembrandt’, Europa. Verzameling van In- en Uitlandsche Lettervruchten 3 (Amsterdam 1862) 112-165.
- C.K. Bolton, Saskia. The wife of Rembrandt (New York/Boston 1893).
- J. Faber, ‘Het geboortehuis van Saskia, Rembrandts vrouw’, Leovardia 1 (2000) 13-18.
- Ben Broos, ‘Rembrandt: verliefd, verloofd, getrouwd’, Kroniek van het Rembrandthuis (2001) 1/2, 32-43.
- Julia Lloyd Williams red., Rembrandt’s women. Tentoonstellingscatalogus National Gallery of Scotland en Royal Academy of Arts (Edinburgh 2001).
- S.S. Dickey, ‘Rembrandt and Saskia: art, commerce, and the poetics of portraiture’, in: A. Chong en M. Zell ed., Rethinking Rembrandt (Zwolle/Boston 2002) 16-47.
- Ben Broos, ‘Saskia Uylenburgh. Friese jongedochter, Rembrandts bruid’, Fryslân 9 (2003) 22-29.
- Ben Broos, ‘Rembrandts ‘‘huisvrouw’’ en haar vroegste biografen’, Kroniek van het Rembrandthuis (2003) 1/2, 34-45.
- Ben Broos, ‘Rembrandts Zeeuwse connectie: François Coopal en Titia Uylenburgh’, Kroniek van het Rembrandthuis (2005) 1/2, 24-32.
- Ben Broos, ‘Rembrandts eerste reis naar Friesland’, Oud-Holland 118 (2005) 79-91.
- Christoph Driessen, Rembrandts vrouwen (Amsterdam 2011).
- Ben Broos, Saskia. De vrouw van Rembrandt (Zwolle 2012).
Illustraties
- Verlovingsportret van Saskia door Rembrandt, 8 juni 1633. Tekening in zilverstift op perkament (Kupferstichkabinett, Berlijn). Uit: Lloyd Williams red., Rembrandt’s women.
- Saskia als bruid door Rembrandt, 1634. Ets (British Museum, Londen). Uit: Lloyd Williams red., Rembrandt’s women.
Auteur: Ben Broos
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 253
laatst gewijzigd: 08/10/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.