© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Els Kloek, Vlies, Engeltje van der, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Vlies [13/01/2014]
VLIES, Engeltje van der (geb. Schiedam 20-8-1787 – gest. Pijnacker 23-12-1853), bezienswaardigheid: vastenwonder. Dochter van Frederik van der Vlies (1760-1819) en Johanna Rijnbende (1763-1830). Engeltje van der Vlies bleef ongehuwd.
Vanwege haar aanhoudende vasten groeide Engeltje van der Vlies vanaf circa 1820 uit tot een nationale bekendheid. Zodoende is er ook vrij veel bekend over haar leven. Steevast wordt gemeld dat zij opgroeide als dochter van ‘lieden van geringe stand’. Al in haar jeugd was zij wat ziekelijk: vanaf haar vijfde leed zij aan stuipen en buikpijnen. Geregeld braakte zij wormen uit, en één keer zelfs ‘een heel slijmnet’. In 1805 – Engeltje was toen vijftien jaar oud – kreeg zij een betrekking bij J. Hofman in Schiedam als werkmeisje, en drie jaar later werd zij dienstmeid bij J. Hoek, predikant te Pijnacker. Toen zij in 1811 hoorde dat haar broer ‘in de loting’ was gevallen voor het leger van Napoleon, kreeg zij een zenuwtoeval; deze toevallen zouden vanaf die tijd blijven terugkeren. Nadat in 1814 ds. Hoek was overleden, trad Engeltje in dienst bij diens dochter Elisabeth, ‘juffrouw’ Stoorvogel.
Aanhoudend vasten
Het was in deze jaren bij juffrouw Stoorvogel dat de eetlust van Engeltje van der Vlies begon te verminderen en op den duur zelfs helemaal verdween. Vanaf maart 1818 leefde zij nog op karnemelk, een dieet dat zij soms aanvulde met het uitzuigen van vissenkoppen, stukjes vlees en een hapje salade, en vanaf maart 1822 dronk zij ook niet meer. Met warme voetbaden werden haar zenuwtoevallen bestreden.
Vanwege dit aanhoudende vasten begon Engeltje van der Vlies een bezienswaardigheid te worden: in de zomer van 1826 alleen al zouden meer dan duizend mensen haar hebben bezocht. Met haar roem groeide ook de twijfel, en daarom werd er door de 'Provinciale Commissie van Geneeskundig Onderzoek en Toevoorzicht' te Den Haag druk op Engeltje uitgeoefend om zich te laten onderzoeken. Aanvankelijk had zij geweigerd om zich aan een dergelijk onderzoek te onderwerpen. Zij had er zelf geen belang bij, want zij hongerde niet vanwege de giften die zij kennelijk van bezoekers kreeg: ‘Ik heb eigenlijk niets nodig tot mijn onderhoud, en verdien met mijn handen genoeg om mijn slijtage te vergoeden’ (Van Stipriaen Luisçius en Vorstman, 4). In augustus 1826 stemde zij echter toe omdat er zo velen waren die haar niet geloofden.
De Provinciale Commissie wees vier vrouwen aan die Engeltje van der Vlies van 11 november tot 9 december 1826 dag en nacht bewaakten. Van dag tot dag schreven de vrouwen hun verslag. Nooit zagen zij haar eten of drinken tot zich nemen, en al evenmin constateerden zij gedurende die vier weken bij Engeltje enige vorm van stoelgang of waterlozing. Wel had zij soms last van stuiptrekkingen en andere fysieke ongemakken (pijn in hoofd, keel of buik). Desgevraagd merkten de vrouwen op dat Engeltje ‘van onderen’ geen winden liet, maar des te meer ‘van boven’. Iedere dag stond zij ongeveer om negen uur op en ging zij rond tien of elf uur naar bed. De werkzaamheden van Engeltje bestonden uit breien, naaien, groente schoonmaken en lezen. Ondanks haar vasten zag Engeltje er weldoorvoed uit, zo constateerden de vrouwen in hun rapport; zij schikte zich gelaten in haar lot, was opgeruimd en vrolijk.
Zo kon Engeltje van de Vlies de bezienswaardigheid blijven die zij was. In 1827 werd het verslag van Stipriaan Luisçius en Vorstman (met prent) voor 60 cent in de verkoop gebracht; de opbrengst ervan was bestemd om in Engeltjes – medische – behoeften te voorzien. In 1838 werd om diezelfde reden haar portret verkocht. Ook moeten er collectes voor haar zijn gehouden. Zeker is dat dat gebeurde op 20 november 1845 in de Christelijk Afgescheiden Gemeente te Dordrecht (aantekening op KB-exemplaar van Berigt aangaande Engeltje van der Vlies).
Dood en ontmaskering
Pas na haar dood viel Engeltje van der Vlies door de mand. Toen het bericht van haar dood op 23 december 1853 – zij was 66 jaar oud geworden – de Provinciale Commissie bereikte, werd onmiddellijk tot sectie besloten. Deze vond plaats op 25 december (!) in het schoollokaal te Pijnacker. De lijkschouwing bracht niet alleen aan het licht dat Engeltje, ze was 1.45 meter lang en 26,3 kilo zwaar, in haar slokdarm een vliesachtige vernauwing had die hoogstens ‘een dikke pijpensteel’ doorliet, maar ook dat haar darmen gevuld waren met een grote hoeveelheid faecale stoffen met een normaal aanzien. Zo bleek het vermeende wonder niets anders dan een mystificatie van het lichtgelovige publiek, aldus het kritische rapport van de Commissie van Toezicht, die niettemin 25 gulden bijdroeg aan de begrafeniskosten.
‘Karnemelk met grutjes!’, zo luidde het commentaar van een van degenen die zich bedrogen voelden in 1854. Het volk had geloofd dat Engeltje had geleefd van een vleesboom die werd gevoed door de lucht die via het open raam bij haar thuis naar binnen was gekomen. Later kwam ook aan het licht hoe Engeltje het toezicht van de vier vrouwen in 1828 had doorstaan: in het beschot van de bedstede waarin zij sliep bevond zich een luikje dat leidde naar het voorvertrek. Zo was indertijd via dat luikje van alles aan- en afgevoerd.
Literatuur
- A. van Stipriaan Luisçius en J.G. Vorstman, Algemeen verslag aan de provintiale commissie van geneeskundig onderzoek en toevoorzigt, residerende te ’s-Gravenhage in de zaak van zekere Engeltje van der Vlies, te Pijnacker (Delft 1827) (= Knuttel Pflt. 25695).
- P. Jolly, Berigt aangaande Engeltje van der Vlies, woonachtig te Pijnacker (Amsterdam 1838) (= Knuttel Pflt. 27578).
- G.H. Wachter en W. Huygens, ‘Verslag van de lijkschouwing bij Engeltje van der Vlies’, Nederlandsch Weekblad voor Geneeskundigen (25-2-1854) 81-82.
- Ron van Deth en Walter Vandereycken, Van vastenwonder tot magerzucht. Anorexia nervosa in historisch perspectief 1 (Meppel 1988) 88-92 [in deel 2, 132-137, wordt de literatuur over Engeltje van der Vlies opgesomd: zie nrs. 15, 37, 42, 46, 48, 84 en 89].
Illustratie
Portret, door P. Jolly, 1827 (Universiteit van Amsterdam; Bijzondere Collecties).
Auteur: Els Kloek
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 641
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.