© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Henk van Gelder, Haan, Setske de, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/haan [13/08/2017]
HAAN, Setske de, vooral bekend als Cissy van Marxveldt (geb. Schoterland, Friesland 24-11-1889 – gest. Bussum 31-10-1948), schrijfster van jeugdboeken. Dochter van Ynze de Haan (1860-1926), hoofdonderwijzer, later leraar geschiedenis, en Froukje de Groot (1863-1935). Setske de Haan trouwde op 3-2-1916 in Amsterdam met Leon Beek (1893-1944), bedrijfsleider. Uit dit huwelijk werden 2 zoons geboren.
Al op de lagere school schreef Setske de Haan, enig kind van een vooruitstrevende hoofdonderwijzer in het Friese dorp Oranjewoud, schriften vol met verzinsels, ‘gestolen uit alle boeken, die ik [...] verslonden had’ (‘Wat voorbijging’, 18). Op haar vijftiende, toen ze op de driejarige HBS in het naburige Heerenveen naar eigen zeggen ‘tamelijk de beest schopte’, verkocht ze aan een plaatselijke krant een romantische novelle die als feuilleton werd gepubliceerd. Door een blindedarmontsteking kwam ze niet toe aan haar eindexamen, maar ze mocht in 1908 naar het buitenland. Als au pair bij een tamelijk streng doktersgezin in het Britse Coventry kreeg ze de roepnaam Cissy. Na een jaar kostschool in Bath keerde Setske de Haan terug naar Oranjewoud en werd ze leerling-verslaggeefster bij de Drachtster Courant. Ze vond het werk weinig uitdagend en vertrok omstreeks 1910 naar Amsterdam, leerde stenografie en typen en werd secretaresse op het Duitse handelskantoor Wolff. Tijdens de mobilisatie correspondeerde ze met de reserveofficier Leo Beek, die ze in haar Amsterdamse kosthuis had leren kennen. Hij vond haar brieven zo levendig en onderhoudend dat hij haar aanspoorde weer voor tijdschriften te schrijven. Vanaf 1915 verschenen haar verhalen in het weekblad Panorama onder namen als ‘Betty Bierema’, ‘Ans Woud’ en ‘Cissy van Marxveldt’. Leonoor Wagenaar suggereert dat ‘Van Marxveldt’ verwijst naar de ‘rode gemeente’ Oranjewoud, maar dat is twijfelachtig. Het adelsdorp Oranjewoud (het ‘Friese Haagje’) was en is geen gemeente en was allesbehalve rood. De naam Bierema lijkt geïnspireerd op de plaatselijke aristocratische familie Bieruma Oosting.SuccessenIn 1916 trouwde De Haan met Beek, die toen in Laren was gelegerd. Bij de uitgever van Panorama verscheen in 1917 haar eerste meisjesroman, die zich afspeelt in een tennismilieu. Een jaar later volgde Het hoogfatsoen van Herr Feuer, gebaseerd op haar ervaringen bij het handelskantoor. Geen van beide boeken werd een succes, maar haar tennisroman leverde een opdracht op voor een vervolgverhaal in een nieuw jongerentijdschrift. Ze koos voor een reeks brieven van een HBS-leerlinge aan haar hartsvriendin. Toen het blad na drie nummers werd opgeheven, bleef ze over deze ‘Joop ter Heul’ schijven. Ze gaf haar de afkomst die ze zelf graag had willen hebben: een gegoed milieu in een groot huis met veel personeel, de modernste transportmiddelen, een hang naar de tennisbaan en een eindeloze rij potentiële verloofdes, over wie honderduit kon worden geroddeld en met wie giechelig kon worden geflirt. De HBS-tijd van Joop ter Heul verscheen in 1919 en was onmiddellijk een bestseller. In drie vervolgromans veranderde de springerige bakvis Joop ter Heul langzaam maar zeker in een serieuze verloofde en vervolgens een aangepaste huisvrouw met een enigszins vaderlijke echtgenoot. In 1927 liet ze in Een zomerzotheid nog eenmaal een groep HBS-bakvissen gloriëren. Ook dit boek werd een succes. Hoewel De Haan altijd heeft ontkend dat Joop ter Heul een zelfportret was, gaf ze toe ‘dat de heldin eigenschappen vertoont, die ik in ruime mate zelf bezit’ (Van Gelder). Ze deelde met haar heldin onder meer een frisse tegenzin tegen het huishouden. Door het succes van haar boeken kon ze zich het huispersoneel veroorloven waar ze van gedroomd had. In de jaren 1930 zou ze zo’n vijftigduizend gulden per jaar royalties hebben verdiend. In die tijd kreeg ze gezondheidsproblemen. Ze was na een beroerte in 1929, die achteraf veroorzaakt bleek door een hersentumor, halfzijdig verlamd en typte sindsdien linkshandig. De economische depressie maakte ook de toon van haar boeken ernstiger. De verkoop van deze nieuwe romans bleef achter bij die van de Joop ter Heul-reeks.De Haan en haar man, die inmiddels bedrijfsleider bij het warenhuis De Bijenkorf was, zijn vaak verhuisd. Net zoals het gezin van Joop ter Heul leefden ze liefst met de seizoenen: ’s zomers in Bloemendaal of Wijk aan Zee, ’s winters in Amsterdam, Hilversum of Bussum. Haar man overleefde de oorlog niet. In 1944 werd hij als verzetsman opgepakt en in de duinen bij Overveen gefusilleerd. ‘Nadat ik bericht over zijn dood ontving, heb ik niets meer gepresteerd’, zei ze later in een interview (Wagenaar). Na de bevrijding droeg ze niettemin Ook zij maakte het mee (1946) aan hem op. Deze sobere roman over een meisje dat in het verzet werkte, vond weinig aftrek. Ook met haar gezondheid ging het bergafwaarts. In 1948 stierf Setske de Haan, beter bekend als Cissy van Marxveldt, op 58-jarige leeftijd. ReputatieDe Haans boeken uit de jaren 1920 hebben de schrijfster met glans overleefd. Joop ter Heul en Een zomerzotheid worden nog steeds herdrukt en zijn omstreeks 1970 door de KRO voor televisie verfilmd met Trudy Labij in de titelrol. Natuurlijk kwam er in de jaren 1970 kritiek op het rolbevestigende patroon van haar meest gelezen romanreeks. Pattynama heeft er echter in 1996 op gewezen dat ze de ‘Bildung’ en genderontwikkeling van Joop ter Heul voor haar tijd juist tamelijk genuanceerd heeft beschreven, met veel oog voor de spanning tussen haar spontane levenshouding en de burgerlijke moraal – waarbij ze zich ten slotte bijna onvermijdelijk neerlegt. Als tijdsbeeld van het leven van de ‘jeunesse dorée’ in het interbellum, van nabij beschreven door een relatieve buitenstaander die ook over de grenzen heeft gekeken, blijft haar werk van belang. In 2007 is een in 1975 door een Nederlands-Amerikaanse astronoom ontdekte planetoïde (nummer 10667) ‘Van Marxveldt’ genoemd.NaslagwerkenBWN; International Movie Database; Lexicon Jeugdliteratuur.ArchivaliaLetterkundig Museum, Den Haag: persdocumentatie betreffende Cissy van Marxveldt.Publicaties- ‘Wat voorbijging’, in: C. van Marxveldt en E. Belinfante-Belinfante, Confetti (Amersfoort 1930) 17-30.
- Lief dagboek, beste kameraad, Monica Soeting ed. (Bloemendaal 2017) [dagboek 1908. Uitgave verschenen na publicatie van dit lemma].
- L. van Ginneken, ‘Een zomerzotheid, verhalen die onthouden worden’, Algemeen Handelsblad, 2-4-1970.
- T.W.R. de Haan, ‘Leven en werk van Cissy van Marxveldt’, in: C. van Marxveldt, Mijn dorp in Friesland (Den Haag 1970) 5-31 [in 1989 herdrukt als: Cissy van Marxveldt (1889-1948). Biografie].
- E. Reitsma, ‘Joop ter Heul, van rebelse meid tot opofferende moeder’, Vrij Nederland, 9-8-1975.
- C. Dresselhuys, ‘Cissy van Marxveldt: schrijven met één hand’, Opzij. Feministisch Maandblad 8 (1980) nr. 7/8, 5-9.
- H. van Gelder, ‘Jopopinoloukico’, in: Idem, ’t Is ’n bijzonder kind, dat is ie. Kinderboekenschrijvers van toen (Bussum 1980) 50-61.
- L. Wagenaar, ‘Cissy van Marxveldt gaat nooit verloren’, Het Parool, 22-7-1989.
- R. Mulder-Radetzky en B. de Vries, Geschiedenis van Oranjewoud (Alphen a/d Rijn 1989).
- J. van Marxveldt, De zoon van Joop ter Heul (Helmond 1991).
- P. Pattynama, ‘Ontheemde vondelingen. Vrouwelijke adolescentie en “Bildung”’, in: M. Bosch red., Denken over sekse in cultuur en wetenschap. Lezingen over gender- en vrouwenstudies (Amsterdam 1996) 22-44.
- Monica Soeting, ‘“En toen... kwam Leo van Dil in mijn leven.” Het keerpunt in het levensverhaal van Cissy van Marxveldt’, Tijdschrift voor Biografie 3 (2014) 49-58 [verschenen na publicatie van het lemma].
- Monica Soeting, ‘De egoïstische wereldsheid van moderne juffers. Seksualiteit in leven en werk van Cissy van Marxveldt (1889-1948)’, Nieuw Letterkundig Magazijn 32 (2014) 58-60 [verschenen na publicatie van het lemma].
- Monica Soeting, Cissy van Marxveldt. Een biografie (Amsterdam 2017) [diss.; verschenen na publicatie van dit lemma].
Biografienummer in 1001 Vrouwen: 865
laatst gewijzigd: 13/08/2017
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.