© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: A.J. Speetjens, Odrada van Alem, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/odrada [13/01/2014]
ODRADA van ALEM, ook bekend als Odrada van Balen (geb. Scheps, Kempen, vóór 1000 – begr. Alem), beschermheilige tegen (vee)ziekten, hondsdolheid en slecht weer.
Volgens haar levensbeschrijving (‘vita’) uit 1304 woonde Odrada met haar ouders in het dorpje Scheps bij Balen in de Belgische Kempen. Zij was jong en mooi, en hoewel vele jongemannen met haar wilden trouwen, wees ze hen af om haar leven te wijden aan Christus. Toen haar vader en stiefmoeder op een dag naar een kerkelijk feest in het naburige dorp gingen, mocht Odrada slechts mee op voorwaarde dat zij een wild paard zou halen uit haar vaders bos. Odrada gehoorzaamde. Bij de aanblik van het meisje werden de woeste dieren zo mak als lammetjes en knielden voor haar, zodat Odrada het mooiste paard uit kon kiezen en toch naar het feest kon gaan. Toen haar vader zag dat het haar gelukt was om te voldoen aan zijn onmogelijke opdracht, vroeg hij haar om vergiffenis voor zijn wreedheid. Op een ander moment werd Odrada tijdens haar gebed overvallen door hevige dorst; spontaan ontsprong er een bron, die nog eeuwenlang genezend water gaf.
Na een godvruchtig en dienstbaar leven, waarin door haar tussenkomst vele wonderen gebeurden, overleed Odrada. Haar lichaam werd volgens haar eigen wens gelegd op een kar, getrokken door een span jonge runderen, dat haar vanuit Scheps naar het nabij gelegen Alem (voorheen Noord-Brabant, nu Gelderland) bracht. Hier werd haar stoffelijk overschot met veel eerbetoon ontvangen en de plaatselijke heer, graaf Otto, liet op haar graf een kerk bouwen.
Er zijn verschillende pogingen gedaan om na te gaan wanneer Odrada leefde, maar dit blijkt niet te achterhalen. De enige bron voor het leven van de heilige Odrada is haar levensverhaal uit 1304, dat zuiver legendarisch is. Toch is het goed mogelijk dat er een veel oudere ‘historische Odrada’ is geweest.
Vita
Er zitten allerlei elementen uit andere verhalen in het ‘vita’ van Odrada verwerkt. Duidelijk herkenbaar zijn de stiefmoeder en het verbod om naar het feest te gaan, ook aanwezig in het sprookje van Assepoester. Het wilde paard verwijst naar de mythe van de eenhoorn, die zich slechts laat benaderen door een maagd. Verder zijn er thema’s en gemeenplaatsen geleend uit andere heiligenlevens, en referenties aan bijbelverhalen, zoals de wonderen die Odrada bij leven zou hebben bewerkstelligd, en die dezelfde zijn als die van Christus. Tenslotte citeert de anonieme auteur uit werken van klassieke auteurs, zoals Persius en Juvenalis. Eerder werd aangenomen dat de ‘vita’ van Odrada geschreven zou zijn in opdracht van de abdij van Sint-Truiden, maar recent onderzoek heeft aangetoond dat het waarschijnlijker is dat het initiatief voor het vastleggen van haar leven juist uitging van Alem, waar de kerk en het kapittel probeerden zich los te maken van de abdij van Sint-Truiden. Het aan Odrada gewijde kapittel van kanunniken werd gesticht in de elfde eeuw. Vanuit Alem breidde de cultus zich halverwege de dertiende eeuw uit naar de abdij van Sint-Truiden. In andere plaatsen dateert de verering waarschijnlijk uit de zeventiende eeuw, toen daar – onder invloed van de contrareformatie – relieken van Odrada werden verworven.
Relieken
In dertiende-eeuwse bronnen is sprake van de schenking van relieken van Sint Odrada aan de kerk van Alem door de abt van Sint-Truiden. Het blijkt hier echter te gaan om de schedel van een naamgenote van Odrada: een van de elfduizend reisgenotes van Sint Ursula van Keulen. Het volledige lichaam van Sint Odrada werd rond 1600 uit angst voor de protestanten opgegraven en in veiligheid gebracht bij de kartuizers in ’s-Hertogenbosch. Na de verhuizing van de Bossche kartuizers naar Antwerpen raakten de relieken van Odrada verspreid; ze bevinden zich tegenwoordig op enkele plaatsen Nederland en België. In achttiende-eeuwse bronnen is nog sprake van de vondst van een mogelijk merovingische stenen sarcofaag in Alem, waarvan kan worden aangenomen dat dit de oorspronkelijke grafkist van Odrada is.
De feestdag van de heilige werd gevierd op 3 november, en sinds 1852 op 5 november. Een onderschrift op een negentiende-eeuws beeld in de parochiekerk van Alem geeft 28 januari als haar sterfdag. Tegenwoordig wordt Odrada met name vereerd in de dorpen Alem en Macharen (N-Brabant), en in Balen en Millegem in de Belgische Kempen. Zij wordt afgebeeld als jonge vrouw met een knielend paard en met een takje in de hand.
Naslagwerken
Abraham J. van der Aa, Aardrijkskundig woordenboek der Nederlanden (Gorinchem 1838-1851); Biographie nationale; Carasso-Kok.
Literatuur en bronnenuitgaven
- A. Geboers en F. van Olmen, De H. Odrada van Balen. Haar leven en hare verering (Mechelen 1891).
- C. de Smet, ‘De Sancta Odrada Virgine’, Acta Sanctorum, Novembris 2 (1894) 58-69.
- G.M. Dreves, ‘De sancta Odrada’, Analecta Hymnica Medii Aevi 28 (Leipzig z.j. [1914?]) 96-99.
- A.M. Frenken, ‘St. Odradis van Balen en de St Odradiskerk van Alem’, Ons Geestelijk Erf 30 (1956) 203-216.
- Jaak Jansen, ‘De Heilige Odrada van Balen. Bouwstoffen voor de kunstgeschiedenis’ 1, Heemkundige Kring Balen 44(1990) 1-56.
- Willy Steurs, ‘Alem et Saint Trond. Hagiographie et histoire rurale: la Vita Odradae’, Le Moyen Age 99 (1993) 1, 449-470.
- Peter Jan Margry en Charles Casper red., Bedevaarten in Nederland 1 (Amsterdam 1997) 99-108..
- A.J. Speetjens, De Vita Odrade. Het kapittel van Alem en de verering voor de heilige Odrada, 1100-1500 (1999) [ongepubliceerde doctoraalscriptie Universiteit Utrecht; met op 93-126 een kritische editie van de ‘vita’. Met uitgebreide literatuurlijst].
- A.J.A. Bijsterveld, ‘Odrada, Oda, Odulfus: de drie middeleeuwse heiligen van Noord-Brabant’, in: A.J.A. Bijsterveld en J.-M. Goris red., Heiligen in de Kempen (Turnhout 2001) 9-31.
- A.J. Speetjens, 'Sint-Odrada en het kapittel van Alem in Noord-Brabant', Signum 15 (2003) 39-41. http://www.meertens.knaw.nl/bol/fulltext_detail.php?id=15&zoekstring=Odrada
Illustratie
De heilige Odrada op tegeltableau in muurkapelletje voor de parochiekerk. Bron: website Bedevaartplaatsen in Nederland (http://www.meertens.knaw.nl/bol/detail.php?typ=illustraties&id=15).
Auteur: A.J. Speetjens
laatst gewijzigd: 13/01/2014
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.