“Het heil van het volk is de hoogste wet”: koning Willem I schenkt de grondwet van 1815 aan de Nederlandse maagd. Gedenkpenning op de inhuldiging van de koning te Brussel, 21 september 1815. Bron: Officieel gedenkboek van de feestelijke ontvangst en inhuldiging van H.M. Koningin Wilhelmina binnen Amsterdam in 1898 (Amsterdam, 1898), 251.

De Nederlandse grondwet is niet alleen een van de belangrijkste bronnen voor het Nederlandse constitutionele recht, maar geeft tegelijk uitdrukking aan de basisprincipes waarop Nederland als natie berust. De oudste geschreven grondwet dateert van 1798 en is opgesteld voor de revolutionaire Bataafse Republiek. In 1814 kwam de eerste niet-republikeinse grondwet tot stand voor de Vereenigde Nederlanden. Wijziging van de grondwet is een ingewikkeld en moeizaam proces dat met veel staatsrechtelijke waarborgen is omringd. Niettemin is de grondwet in de afgelopen twee eeuwen diverse keren en soms ingrijpend herzien, onder meer in 1848, 1917 en 1983. Hoewel de regering verantwoordelijk is voor het in gang zetten van grondwetswijzigingen, is het gebruikelijk dat tevoren adviescommissies van politici en deskundigen worden ingesteld, die het proces voorbereiden en in hun rapportage concrete wijzigingsvoorstellen doen. Het debat dat in de grondwetscommissies wordt gevoerd, weerspiegelt op een gestructureerde manier sociale bewustwordings- en veranderingsprocessen op verschillende niveaus.

Het project heeft tot doel het archiefmateriaal dat samenhangt met de activiteiten van een aantal grondwetscommissies tussen 1883 en 1983 te ontsluiten, inclusief het voorstadium en het eventuele wetgevingstraject. De opdracht aan en samenstelling van de commissies en het uiteindelijke resultaat van het commissiewerk bieden zicht op de politieke context van het herzieningsproces. Het onderzoek beperkt zich niet tot ambtelijke archieven; institutionele en persoonlijke collecties van allerlei betrokken actoren zorgen voor een bredere context en historisch kader.

Het totstandkomen van de grondwet van 1814, de herziening van 1815 en die van 1848 werden in eerdere Huygens ING-uitgaven gedocumenteerd (zie hiervoor Ontstaan der grondwet en de correspondentie van Thorbecke). Daarom begint dit project met de grondwetscommissie onder voorzitterschap van J. Heemskerk Azn. (1883-1884) en eindigt het met de uitvoering van een aantal wijzigingen voorgesteld door de staatscommissie voorgezeten door J.L.M.Th. Cals en A.M. Donner (1983). In totaal worden zeventien (staats)commissies onderzocht. Het resultaat laat zien hoe gedurende een eeuw het constitutionele debat 'achter de schermen' werd gevoerd en is inhoudelijk van belang voor historici, juristen en andere geïnteresseerden in de politieke praktijk. Het stelt de onderzoeker in staat de gedachtenvorming over bepaalde thema's (zoals onderwijs, kiesrecht of de positie van de vrouw) over een lange periode te volgen.

Het project bevat drie onderdelen:

• Een digitale archiefgids. Hierin worden de archivalia ontsloten die betrekking hebben op het instellen en functioneren van de commissies voor grondwetsherziening en de uitvoering van hun voorstellen. Het onderzoek beperkt zich niet tot de archieven van de commissies zelf, maar bestrijkt ook die van de leden, van de ambtelijke omgeving en van een aantal andere direct betrokken actoren uit de politieke en maatschappelijke sfeer.
• Seriële kerndocumenten worden gescand en in beeldvorm elektronisch toegankelijk gemaakt. Het gaat hier in het bijzonder om de notulen en de rapporten van de commissies.
• Het project zal worden afgesloten met een gedrukte bronnenpublicatie. Hierin worden diverse lang lopende thema's in het grondwetsdebat door een selectie van archiefstukken gedocumenteerd en nader toegelicht.

Links: J. Heemskerk Azn., voorzitter Grondwetscommissie 1883-1885. Bron: PDC Rechts: A.M. Donner, vijf maal lid en voorzitter van grondwetscommissies 1950-1971. Bron: PDC.

Het project wordt door het Huygens ING uitgevoerd in samenwerking met de Radboud Universiteit Nijmegen. Naast de drie Huygens ING-deelprojecten vindt hier een promotieonderzoek plaats naar de 'politieke cultuur' van staatscommissies voor grondwetsherziening in de periode 1945-1983.

De resultaten van de eerste twee onderdelen zijn raadpleegbaar in de geïntegreerde Onderzoeksgids Grondwetscommissies 1883-1983.

Het project wordt gesteund door het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.