27. M. Den heer van Heemsteede, geweesen extraordinaire ambassadeur in Vranckrijck om te maecken ende te sluyten het leste tractaet tussen Zijn Ma.^t ende deesen Staet ingeghaen belanghende de ligue offensive ende defensive --- van Spagnen ende haere adherenten, heefft in 't langhe ende breede gerapporteert van 'tgunt in, over ende ontrent denzelve handel sich so voor als nae heefft toegedraeghen, ende van groote ende ongeloofflijcken facherijen ende moyelijckheeden die haer soo in 't maecken als executeren van 'tzelve tractaet ende 't gevolgh vandien den tijdt van twee jaeren hebben geoopenbaert, ende in wat voeghen alle dezelve bij hem met een dexteriteyt ten dienste van den lande gesurmonteert ende te boven gecomen zijn, ende onder anderen meede verhaelt dat tottet sluyten van dit tractaet nae een tijdt van neegen maenden monsieur den hartoge van Orleans, des coninghs broeder, daerinne zeer goede ende remarquabile diensten ende debvoiren heefft gedaen ende daerbij wel claerlijcken gethoont de goede genegentheyt die zijn persoon, beneffens den cardinael de Richelieu ende den heere van Buillion, superintendant van de Fi[n]anciën, was hebbende totte dienst ende welstandt van deese landen ende de gemeene Christenheyt tot weeringe van de onverdraeghekijcke ambitiën van de Spagnerden ende 't Huys van Oostenrijck.

Dat datelijcken nae 't sluyten van ons tractaet disputen gereesen zijn over gelijck tractaet dat Zijn Ma.^t mette crone Sweeden was voorhebbende, doch daerinnen malcanderen nyet en conden verstaen, ende hoe dat met zijn entremise ende tusschencominge oock dien handel naemaels met contentement van weederzijden was geslooten; dat de extraordinaris nuntius van den paus, Masarini, in 't eerste met alle middelen getracht heefft om de handelinge van den coningh met deesen Staet omverre te smijten ende te interturberen, doch datten zelven eyntelijcken verstaende dat al zijn debvoiren vergeeffs waeren geweest, ende dat diennyetteghenstaende het tractaet was geslooten ende 'tzelve hem bekent gemaeckt, van die tijdt aff gerust ende hem nae de zaecken geschickt heefft, selffs sustinerende dattet nu geen tijdt was om van pacificatie te spreecken, maer dat men moste affwachten wat uytcompste de wapenen soude gheeven.

Datten coningh om van zijn zijde het tractaet te presteren datelijcken zijn leegher heefft doen marcheren tot zeeckere frontieren toe, hem, ambassadeur, 'tzelve denunchierende ende versoeckende, alsso van ons preparatiën noch t'enemael onzeecker was, wat hij, ambassadeur, goedvonde off 't leeger soude voortmarcheren off nyet; dat hij hem daerinne zeer perplecx gevonde hadde, nyet weetende wat te raeden anders als dat hij Zijn Ma.^t van de ghoede intentie van desen Staet was verseeckerende, stellende de reste ter directie ende goedvinden van Zijn Ma.^t zelve, daerop 's coninghs leeger vorder aen 't marcheren geraeckt ende onlanghs daer aen de neederlaeghe van 't Spaens leegher gedaen heefft; dat hierover allenthalven in Vranckrijck groote vreughde onder alle dieghene die de zaecke metten coningh gesint waeren ende onder andere geen cleyne droeffenisse is ontstaen, sulcx men claerlijcken d'een uyt den anderen heefft connen onderscheyden.

Dat daernae dit leeger mettet onse onder 't beleydt van den prince van Oragnen gevoeght zijnde, in Vranckrijck haer de meeste difficulteyten hebben geopenbaert belanghende de rupture van de vreede met Spagnen ende off die generalijcken soude geschieden over alle des coninghs landen offte in 't particulier over eenige provintiën alleen, de commerciën allenthalven offte alleenlijcken op eenige plaetsen met Spagnen geïnterdiceert ende verbooden; dat pro et contra verscheyden gewichtige reedenen dienden, maer dat eyntelijcken op zijn ambassadeurs instantie ende teneynde het tractaet volcomentlijcken moght werden naegecomen, de generale rupture ende affsnijdinge van alle commerciën te water ende te lande metten Spagneert gedecreteert ende gearresteert, daerop oock datelijcken de declaratiën ingestelt ende op alle plaetsen gepubliceert ende aengeslaeghen zijn, ende voorts meede gevolght het arrest van alle Spaensse goederen in de landen van den coningh bevonden, daeruyt weer datelijcken nyeuwe swaricheeden zijn ontstaen belanghende de goederen ende coopmanschappen van de ingeseetenen deeser landen, die uyt en over Italiën uyt Spagnen in Vranckrijck aenquaemen, die almeede gearresteert wierden, de coopluyden ten hooghsten claegende over 't ongelijck dat haer geschiede, --- dat mettet affsnijden van den handel --- op Italiën geweert ende affgesneeden soude worden, --- alle debvoiren hierinne heefft gearbeyt datte --- vrij moghten blijven ende dat distinctie tusschen Spaensse ende --- goederen moght werden gemaeckt, ende oock nae --- eyntelijcken geobtineert heefft; dat sulcx goedtgevonden ende --- levee ende ontslaeginge uytten arreste gedaen is van alle --- die hijzelve maer als ambassadeur wilde verclaeren; dat meede --- offte Italiaensche ghoederen waeren.

Dat nae de coniunctie van de leeghers Zijn Ma.^t geresolveert was geweest tot meerder --- noch een leegher in Artoys off Henegouwen in te vallen; dan van een onverwachte sieckte overvallen werdende, was genootsaeckt sigh nae Parijs te retireren ende hem aldaer te doen cureren, werdende --- zieckte al vrij periculeus gehouden, ende dat hyerdoor eenen --- tijdt verloopende oock 'tzelve leeger terugge gebleeven is, --- maels onder anderen een zaecke oock ghroot ontstelten[isse ver]oorsaeckt heefft, te weeten dat nae de coniunctie van de leegers --- à zes weecken tijdts binnen Vranckrijck geen zeeckere advijs --- weest hoe 't mette leegers stonde, effen alleens off se uytte --- vertrocken waeren, veroorsaeckt daeruyt dat alle posten te lande van de Spagnerden dootgeslaegen wierden ende geene advijsen deurcomen, --- ende dat ter zee 'tzij deur contrariën windt, gebreck van --- scheepen off van ordre oock nyets overquam, dat allerhande bedenckingen gaff ende oock de beste geaffectionneerde van d[eese] Staet temet zeer vreemt deede spreecken, jae dat men aldaer haest de retraicte ende quaede tijdinge als de goede verstaen ---, daeruyt weeder nyeuwe onlusten zijn gereesen.

Zijn Ma.^t --- met hem van deese zaecke mondelinge alleen te spreecken --- ambassadeur uytten cardinael de intentie ende waerop Zijn Ma.^t hem --- spreecken verstaen hebbende, bij Zijn Ma.^t geghaen is hem vinde vrij wat becommert, so nochtans dat hij uyt hem, ambassadeur, --- de reedenen van deese retraicte, mitsgaders dattet nyet nyeu[ws] was, als hebbende ghroote lichaemen ende maghten gemeenlijcken groote ongemacken ende swaricheeden haer accompagnerende, die men tevo[ren nyet] alle voorsien can, oock nyet van de wijste zelve, ende anderer reedenen meer, Zijn Ma.^t vrij wat beeter gemoedt geworden is, verclaer --- de wijsheyt van Zijn Ex.^tie sowel toe te betrouwen dat nyet door schult, maer door eenige andere onverwachte accidenten, dit --- succes bijgecomen was; dat men courage most houden; dat hij sul[cx aen Zijn] Ex.^tie ende de heeren Staten wilde overschrijven; dattet aen hem nyet manqueren soude omme de zaecke te hervatten ende alles te doen tot onderhout van 't tractaet [dat] van zijn zijde soude weesen van noode, al was 't oock met meerder forces bij te brenghen te doen, daer hij van zijn zijde nyet naelaten soude met alle middelen toe te contribueren; dat naemals den cardinael de Richelieu aen hem meede gelijck verclaeringe ende versoeck gedaen heefft, dat van weederzijde met allen ijver de zaecke hervat, het tractaet gevolght ende een goede uytccompste van Godt de Heere verwacht behoort te worden, duydende het gepasseerde ten besten ende Zijn Ex.^tie mette heeren Staten alles goedts toebetrouwende; dat den cardinael in dit doen ende spreecken ende allen zijnen handel van den beghinne aff bethoont heefft een man te weesen van onverwinnelijcken courage ende ghroote matigheyt, hem noch in voorspoet noch in tegenspoet te zeer verheffende noch ontstellende, ende met groote wijsheyt weetende te voorencomen de swaricheeden, die zelffs binnens rijck haer aen allen canten beghonsten te openbaeren ende 't gemeene desseyn nyet weynich hinderlijck scheenen te sullen sijn, als daer was voornaemelijcke de swaricheyt mette clergé offte geestelijckheyt van 't rijck om dezelve smaeckelijck te maecken het tractaet met ons gemaeckt ende datten coningh sulcx vermoght te doen; dat vooreerst denzelve zeer hardt scheen, doch heefft denzelven cardinael opten naeme van den coningh soveele bij den paus weeten te weegh gebraght, [dat denzelve] paus bij generale acte verclaert heefft dattet den coningh van Vranckrijck vrijstaet met deesen Staet tractaet te maecken omme daerdeur te comen tot een generalen vreede, daermede dezelve nyet alleen t'eenemael gestilt zijn, maer oock bewoogen zijn geworden een goede somme gelts, meer als men gedaght hadde, tot voortsettinge van des coninghs desseins te contribueren ende om de Spagnert noch meerder vianden te verwecken; dat vanweegen Vranckrijck oock verscheyden ambassadeurs nae Italiën gesonden zijn omme den hartogh van Savoien, van Parma ende Modena mette Republijcque van Venetiën meede tot deese ligue te brengen; dattet met Savoien ende Parma geluckt is, maer dat Modena deur Spaense ministers verset is ende die van Venetiën nyet eyntelijcken hebben connen resolveren.

Dat hierentusschen den coningh geresolveert zijnde om zijn desseyns tegens den Spagnert in Neederlandt te hervatten, onverwacht opgecomen is het verlies van Schenkenschants, dat in Vranckrijck weeder geen cleyne alteratiën gegheeven heefft bij de best gesinde, blijvende effenwel den coningh ende cardinael zeer constant ende animeus ende geresolveert om met ijver daertegens te ghaen; dan vermits de keyserse in Borgogne, Lotharingen, Italiën ende verscheyden andere quartieren haer macht beghonnen voort te setten, zijn daerdoor des coninghs desseyns heel verset ende heefft de coningh zijn leegers nyet in deese Neederlanden, maer tot conservatie van zijn conquesten tegens de keyserse moeten imploieren, laetende zijn leeger onder den mareschal de Brise bij ons hier te lande om ons daermeede tottet recouvreren van 'tzelve fort ende andersints tegens de Spaensse desseyns te mogen dienen; dan dat onlange daernae van hier zeer ghroote clachten gedaen werdende aen den coningh ende cardinael over de groote wanbetaelinge ende verloop van 'tzelve leeger, dezelve daerover meer ontstelt zijn geweest als hij dezelve oyt heefft gesien, ende daervan seer spitse brieven aen de heer van Buillon, superintendent van de Finantiën geschreeven hebben, die hij, ambassadeur, hemzelven behandight heefft, doch datten zelven hem bij zijn boeck claer bethoont heefft dat hij 't gelt, daerover geclaeght worde, tottet zelve leeger noodigh, alreede voor 8½ maenden effective binnen Hollandt hadde gefurneert, 'tzelve oock den coningh ende cardinael notificerende, die 'tzelve aen deesen Staet oock naemaels overgeschreven ende vorder last gegheeven hebben om te rechercheren waer deese faulte moght schuylen, gelijck oock naemaels de leegers weder in Vranckrijck gearriveert zijnde daerop serieuse enquesten zijn gedaen, de uytcompste hem noch onbekent zijnde; datte faulte in deese Neederlanden mette quaede distributie van gelt beghaen, al op een maniere in de andere leegers van den coningh heefft plaetse gehadt, d'een ende d'ander om quade betaelinge claeghende, daer nochtans de maentgelden ten vollen waeren gefurneert, daerdeur Zijn Ma.^t so binnen als buyten 's lants grootelijcx in zijn eere ende reputatie is gekrenckt geweest.

De winter naekende, dat doemaels bij Zijn Ma.^t andere resolutiën genomen zijn, zo om zijn leeger in Hollandt zijnde in Picardiën te ontbieden ende 'tzelve tegens de Spagnerts in Artois ende Henegouw te imploieren, alsmeede om tegens 't voorjaer een treffelijcke vloote t' zee te brenghen, ende mette zelve in de Middelandse Zee den Spagnert eenige vordelen aff te sien.

Comende hierentusschen meede verscheyden clachten van de onbetaelde logijsgelden ende gasthuyscosten van 't Fransse leeger, die effenwel mijnheere van Buillion gereet is geweest te betaelen, hadde hij, ambassadeur, maer een behoorlijcke beghrootinge ende declaratie daervan connen bethonen, daer 't gestadigh aen ontbroocken heefft, weesende die zaeke bij naerder tractaet soverre gemuyert, dat dit stuck onder 't subsidie van 1.500.000 £, nu onlanghs bij naerder tractaet vanweegen Zijn Ma.^t beloofft, naemaels buyten de intentie van Zijn Ma.^t is gesmolten geworden ende dat die oncosten van de gemelte 1.500.000 £ meede sullen werden gedefalcqueert.

Dat geduurende al de --- ende allerhande grooten ende raeden van ’t rijck --- ende bij hem weeder aen haer met groot respect zijn --- eenigen ambassadeur van deesen Staet gebeurt is, dat hij --- bijeencompsten, balletten ende andere solemniteyten --- behoorlijcke plaetse vereert is geweest, zelffs den nuntius --- hem versoekende alleen te mogen spreecken, dat hij om reedenen --- heefft, hebbende effenwel in publijcque maeltijden meerm --- zelven geweest, ende bevonden dattet een zeer politijcque --- man was, zeer eerlijck van deesen Staet spreeckende, jae --- beeter als men sulcken man toebetrouwen soude; datten ordi[naris nun]tius Barbarini vrij wat bitter ende precijser van humeur is --- Barbarini hem bij ’t Hoff deur zijn goedt compotement --- gentheyt totte zaecken van ’t rijck in goedt aensien ende reputatie [ge]bracht heefft, in voegen datte Spagnerden op zijn persoon --- genomen ende den paus erover clachtich gevallen hebben in --- off hem meer nae Vranckrijck als nae Spagnen was ---, waerover hij oock bij den paus gerevoceert is geweest, sijn --- van Vranckrijck uyt deese ende andere gelijcke proceduren --- de intentie van Spagnen ende dat zij met gestadige affsendinge --- paus nyet anders voorhadden als hem bij den paus hatelijcken te maecken ende denzelven op haer zijde te trecken, heefft meede van tijdt --- extraordinairie aen den paus gesonden, hem versoeckende noch [d’een] noch d’ander zijde te zeer te willen draeghen, daerop den paus --- telijcken openbaere verclaeringe heefft laeten uytghaen dat [ge]duurende dit oorloghe hem neutrael wilde houden, ende --- bijbrenghen tot een generael pacificatie als de tijdt daer --- ende in alles te prepareren; dat hij daertoe zijn nuntius aff[geson]den hadde aen d’een ende d’ander, ten eynde de personen --- ende tijdt daertoe te gebruycken wilden voorslaen; dat --- de personen Spagnen gesustineert hadde, dewijl de Francen --- van de vrede waeren, dat zij eerst commissarisen mosten ---, ten tweeden datten handel alleen strecken soude om den keyser --- mette catholijcke vorsten te vereenigen, ende nyet ---, doch datten paus verclaert hadde dat teffens in zijn --- commissarisen souden voorgeslaegen worden, ende datte pacificatie volgens ’t contrarie gesustineerde van Vranckrijck generael [we]sen soude, daerinne beghreepen alle catholijcque ende protesterende, die ’t begheeren souden, ende specialijcken deese Neederlanden, sonder w[elcke] Vranckrijck verclaerde nergens van te willen hooren; dat dienvolgens nominatie van commissarisen op een tijdt in 't oir van --- paus gedaen, ende tottet maecken van een generale vreede geconcludeert.

Belanghende de plaetse waer te handelen waeren meede verscheyde disputen: wij tot Utert, Vranckrijck tot Luyck off Colen, den keyser ende Spagnen tot een plaetse die allen even nae was concluderende, meenende Spagnen dat al te eenzijdich gegaen weesen soude, so men Vranckrijck so wel te gevalle deede, dat die haer voor Mens ende andere verre van 't gesichte leggen soude; dan [dat] heefft den paus meede verclaert datte plaetse Colen weesen zal, tot grooten spijt van Spagnen, die nyet wilden aenneemen haer gesanten tot Colen te senden, maer ter plaetese daer de legaet van den paus soude gaen, om alsso quansuijs de paus ende nyet Vranckrijck de eere te gheeven; dat daernae effter bij Spagnen geürgeert is datte protesterende vorsten op een ander plaetse apart behooren bijeen te comen ende de catholijcque meede apart; dan dat sulcx meede bij den paus ongeraden gevonden is, en beeter dat alle legaten van alle vorsten ende coningen bijeencomen omme de moienneurs te gebruycken daer ende soo 't haer beliefft. Belanghende den tijdt van 't bijeencomen was bij den paus verstaen dat dezelve soude connen werden gestelt, soo haest de leegers uyttet velt in guarnisoen souden weesen gebraght.

Verclaerde voorts de intentie van den coningh ende cardinael sinceer te weesen, ende datte intentiën van [de]zelve ende 't heele Hoff is om het tractaet punctuelijcken te volghen en soals 't leyt, den coningh voor hem meermaelen in terminis geaffirmeert hebbende dat nyemant dien dagh beleeven soude dat hij dit tractaet nyet en soude volghen offte buyten ons met Spagnen handelen, off dat hij zijn coninclijcke woordt soude tecort doen, ende dat hij daerom meent dat men daerop volcomentlijcken betrouwen magh, alsso daermeede zeer vreemt voor is gecomen de vreedehandel die verleeden jaer tusschen ons ende coningh van Spagnen ghaende is geweest ende onder den coningh ende best geaffectionneerste groote offensiën heefft gegheeven; dan [dat] van alles naerder bericht zijnde, waeren de zaecken meede daernae gestilt, dan recommanderende den coningh ende cardinael ten hooghsten dat bij deesen Staet wel ende rijpelijcken gepondereert ende overwogen mogten worden de interesten die Vranckrijck tegens Spagnen heefft ende daerbeneffens te dencken opte middelen waerdoor dezelve bijgeleyt ende weghgenomen souden connen worden, zij van haere zijde tevreeden zijnde te dencken opte interesten van deesen Staet ende bij wat middelen die meede weghgenomen sullen connen worden, ende daertoe alles bij te brenghen dat in haer vermoghen is; dat hierentusschen van weederzijde den oorlogh met allen ijver moet werden bij der handt genomen, ende Spagnen t'een of t'ander vordel affgesien, off dat anders onmogelijcken zal zijn tot eenige reedelijcke conditiën denzelven te disponeren, gelijck zij van allen ouden tijden hebben geleert, ende daerom 'tzelve voor een maxime in haer rijck zijn houdende, weesende de eenighste reeden waerom den coningh dit jaer soveele leeghers aen alle oorten, in Duytslandt, Lotharinge, Valtolijn, Italiën ende elders, te velde gebracht ende so treffelijcke grooten vloote ter zee geëquipeert heefft gehadt, om so te lande als te waeter in de Middelandsche Zee d'een off d'ander vordel den coningh te mogen affsien, ende is Zijn Ma.^t meede geresolveert geweest zijn leegher in Picardiën tegens de Spaenssen in Artois ende elders te gebruycken; dan bij den cardinael-infante geprevenieert weesende met zijn invasie ende weetende dat mits de langduurige ruste de frontierplaetsen nyet wel beset waeren, was genootsaeckt zijn leegher tot besettinge in de steeden te brenghen ende ‘t plattelandt ten besten te gheeven ende hierentusschen alles bij te brenghen dat tot stuytinge van de desseyns van denzelven cardinael soude connen dienen, ten hooghsten urgerende dat ons leegher meede te velde gebraght ende tot haere ontlastinge yet notabels bij der handt genomen ende sij nyet verlaeten mogen worden, rememorerende alle oude beneficiën bij de coningen aen dit landt gedaen, ende datte zelve ons nyet toe en laeten stil te sitten ende haer verleegen te laeten ende ijdele spectateurs van 't werck te weesen.

Belanghende 't stuck van de commerciën van deesen Staet op Vranckrijck ende op Italiën dattet zelve bij hem in Vranckrijck vastgestelt is ende daerdeur groote ongemacken voorgecomen sijn, doch dat twee saecken hem daerinne dapper tegen zijn geweest, ende den coningh metten cardinael ten hooghsten ontstelt hebben: dat is vooreerst dat onse scheepen in ghrooten getaele haer willens ende weetens in dienst van Spagnen laeten gebruycken tegens hem, ten 2^en dat allerhande contrebande waeren, cruyt, loot, vivres etc., van hier nae Spagnen gevoert ende den viant van alles voorsien wordt, hebbende over de 100 scheepen van dit jaer alleen daer geweest, dat sij sustineren onlijdelijck ende ondraeghelijck te zijn, tot welcken eynde alreede eenige in zee bij de haere aengehaelt ende tegens geprocedeert werde, andere al sententie over geweesen, doch alsnoch nyet geëxecuteert waeren; dat hij, ambassadeur, met alle vlijt hier teg --- [ar]beydt om deese luyden te bevrijden ende vooreerst geobt[ineert] --- van proceduren ende nae de zaecke op 't goedtvinden --- voor de maritime raeden bij den cardinael gebracht --- eenparige stemmen verstaen, dat jure belli et gentium deese scheepen nyet anders als voor goeden prinse verclaert ende geconfisqueert ---; dan hadde den cardinael de conclusie opgehouden ende hem, ambassadeur, --- 'tzelve aengeseyt, oordelende dat best was datte zaecke bij --- affggemaeckt werde, eer de sententie werde uytgesproocken, welcke --- daervan een proeffjen genomen zijnde, eyntelijcken tusschen de aenhae[linghe van] de schippers, die hij ambassadeur hadde aengeseyt hoe haer zaecke overeengecomen ende verdraeghen is met tusschenspreecken van [hem, am]bassadeur; dat de aengehaelde scheepen ende goederen sullen wor[den ge]tauxeert, ende dat van dezelve 1/3 part zal gegheeven werden [aen] opbrenghers offte aenhaelders, ene 2/3 aen den eygenaers, die [daer]meede goedt contentement genomen hebben, houdende 'tzelve --- saem voor gevonden goedt, ende is hij, ambassadeur, voorts --- verdraeghen dat totten 1^en september toecomende deesen --- worden gevolght ende interim geen confiscatiën plaets hebben --- dien tijdt; dat alsdan bij confiscatie van schip ende goedt zal w[erden ge]procedeert; dat nyettegenstaende deese beleefftheyt tegens schippers, effenwel tegens de Engelssen, gladuyt met confiscatie van schip ende goedt werde geprocedeert, die uyt gelijcke oo[rsaecke] waeren aengehaelt, nyettegenstaende wat debvoiren bij den ambassadeur ter contrarie werde gedaen.

Verclaerde vorder belangh[en]de de rangh ende ordre in 't rijden ende inhaelen van ambassadeurs metten hartogh van Savoien eenighe dispuyt gehad te hebben, daerinne hem, ambassadeur, bij 't oordeel van den cardinael ende de grooten van 't rijck de preferentie in spijt van Savoien geadiudiceert is geweest. Verclaerde eyntelijcken van den hartogh van Orleans, van den cardinael-duc, den prins van Co[ligny], Rohan, den heere van Bullion, den heere Boutelier, grave van Solly, den hartogh van Longueville ende alle grooten van 't rijck, ende van de raeden van den coningh met allerhande soorten van cortosie ten uyteynde bejegent geweest te hebben, so in visiten over en weer over te doen ende t'ontfangen, als in 't nooden op publijcque bancquetten ende bijeencompsten, ende dat hij met zijn versoeck den coningh ende den heelen staet van --- gelaeten heefft in sodanigen confidentie ende goede correspondentie [met] deesen Staet, dat men se qualijck beeter soude connen wenschen, doende den cardinael invoeren de oude maximen van den coningh Henry: dat is aff te schaffen het vervolgh van de religie in 't rijck, ende alles bij te brenghen tot stuytinge van de aenwas van 't huys van Oostenrijck ende van de grootsheyt van Spagnen, ende eeuwichlijcken bij te weesen diegheene die tegens Spagnen sullen te doen hebben, weesende belanghende de religie rust in 't rijck, ende hij, cardinael, de oorsaeck geweest hebbende dat die van Rochelle nae veroveringe geen straff met allen is aengedaen, de religie aldaer openbaer in de kerck gepredickt werdende als tevoeren, uytroiende de maximen van de coninginne-moeder tot vervolgh van de religie ende vergrotinge van 't huys van Spagnen gedient hebbende, sulcks dat die croone daer gelogeert is in ons reguard ende concernerende de handel met haer ingeghaen, dat men op haer volcomentlijcken magh betrouwen; dat zij presteren sullen 'tgunt zij beloofft hebben, hem op zijn affscheyt als oock deurgaens gegeven hebbende alle soorte van verseeckeringe van haere suvere intentie als men bij monde soude connen uytspreecken, ende door ordre van den Raedt des coninghs tot aen 't schip toe met gestadige tractamenten van d'een ende d'ander van de grooten geaccompagneert geweest zijnde.

Hiermeede eyndigende leeverde over in geschrifte 'tgunt bij hem eensdeels mondelinge was verhaelt, met presentatie van de heeren Staten t'allen tijde, des versocht zijnde, naerder te willen dienen van de vorder kennisse, die hij, ambassadeur, geduurende zijn aenweesen van de zaecken ende constitutie van 'tzelve rijck magh hebben becomen, omme de heeren Staten en 't landt in 't gemeen daermeede te doen den dienst, die in tijden ende weylen soude mogen weesen van noode.

Ende is denzelven ambassadeur hierover, mitsgaders van den dienst het landt met zijn getrouwe debvoiren in dezelve ambassade aengewent, bedanckt, ende vorders zijne gedaene presentatie danckelijcken aenghenomen omme daermeede den Staet van 't landt te dienen daer men geraeden vinden zal, waermeede denzelven beleeffdelijcken uytte vergaderinghe is gescheyden.

P. De heer Adriaen Pau, heer van Heemstede, binnencomende omme te doen rapport van sijn ambassade in Vranckrijck, achte hem geluckich dat hij nae soo langduerige reyse d'eere mochte hebben van in dese vergaderinge van Haer Ed. Groot Mo. te verschijnen. Heeft voorts verhaelt dat door sijn tusschenspreecken een tractaet is gemaeckt tusschen de croone Sweden ende Vranckrijck dat se in geen handel sullen treden mette vijanden sonder bewilli[ging] van elckanderen.

Daernae dat den handel met desen Staet bij Masareni, sijnde nontius van den paus, een seer habijl ende verstandich persoon, is soecken te beletten als strijdich tegen de Catolijcque Ligue; dat niettemin den voors. handel bij tractaet is voltrocken ende Vranckrijck tegen Spangiën in de wapenen getreden, daerop de leegers van Vranckrijck 't voorleden jaer beginnende te marcheren aldaer groote blijtschap heeft verweckt; dat niettemin groote swaricheyt is gevallen op de generale rupture tegen Spagniën, als wanneer claerlijcken wierde gespeurt wie de saecken met desen Staet wel off qualick meynden; dat niettemin d'selve swaricheyt is overwonnen ende niett allene generale declaratie van de voors. rupture tegen Spangiën, maer oock aen alle de commandeurs ende officieren geschreven sich daernae te reguleren, opdat het effect mochte sorteren, daerop alle de goederen uyt IJtaliën comende, selffs die in Nederlant tehuys behoorden, sijn aengehouden, daer de heer Pau weder nieuwe moeyten heeft gehadt ende de saecke sooverre gebracht dat ale de goederen, die hij soude doceren off verclaren Nederlanders toe te behoren, weder sijn ontslagen ende de coopluyden acte gegeven dat den handel vrij op IJtaliën soude werden gecontinueert.

Dat daernae 't leeger van Sijn Ma.^t ende van desen Staet sijnde geconjunggeert, Sijne Ma.^t voornement was om sijn ander leeger op de frontieren van Arthooys off Vlaenderen te doen naerderen, maer dat sijn sieckte 'tselve heeft gereterdeert, te meer overmits dat men aldaer in de tijt van ses weecken ende langer gansch geen advijsen en creech waer de voors. geconjunggeerde leegers onder 't beleyt van Sijn Ex.^cie de prince van Orangiën waren off wat deselve uytrechten, dat seer groot misnoegen gaff ende de desseyns aldaer verhinderde, in voegen dat de advijsen eyntelijcken tegelijck quamen dat de prince in Brabant was geweest, maer weder onverricht der saecke terugge trock, daerop doen volchde 't verlies van Schenckenschans, ende alhoewel 'tselve groote alteratie bij veelen maeckte, soo vertroude nochtans Sijne Ma.^t ende cardinael-duck dattet aen 't cloeck ende wijs beleyt van Sijn Ex.^cie, dien sij alles goets toevertrouden, niet en hadde ontbroocken; dat men oock de moet niet moste laten sincken, maer de saecke bij de eerste occasie ende gelegentheyt hervatten. De heer Pau verclaerde dat de cardinael-duck sich in allle gelegentheyt seer wijselijcken droech, in voorspoet niet seer verblijde, noch in tegenspoet bedroefde, maer in alle maniere trachte omme de swaricheyt te overwinnen met couragie. Heeft tewege gebracht dat de paus door sijn noncius heeft verclaert dattet Sijne Ma.^t van Vranckrijck vrijstont omme in die gelegentheyt met volckeren van contrarie religie aliantie te maecken, daermede de tegenspreeckers de mont wierden gestopt.

Daernae is opgecomen de clachte van de wanbetalinge van 's conings leeger in Nederlant, daerover Sijne Ma.^t ende oock de cardinael-ducq seer waren gealtereert, seggende soodanige ordre gegeven te hebben dat daeraen niet conde mancqueren, hebben Pau datelijcken aen de heer Bouvillon, die de finantie van Sijne Ma.^t manieert, geaddresseert, omme 'tselve te repareren, d'welck daerover mede seer verwondert was; heeft de boecken opgeslagen ende bewesen dat de ordre van Sijne Ma.^t volcomentlijcken bij hem was voldaen, namentlijcken 8½ maenden aen prompt gelt uyt des coninghs coffers nae Nederlant gesonden tot betalinge van sijn volck; hoe nu 'tselve was beheert, dat sulcx bij anderen stont te verantwoorden, maer soo Sijn Ma.^t yets meer begeerde, dat hij datelijcken sijn ordre soude voldoen. Sijne Ma.^t ende cardinael-duck souden oock uytgebeesempt hebben waer de voors. penningen waren gebleven, maer is om merckelijcke reden naegelaten.

Dat de nonsius van den paus hebbende groot credijt bij Sijne Ma.^t ende cardinael-ducq, heeft oock bij seeckere occasie met Pau gesproocken omme door een generale passificatie de wapenen aff te mogen leggen, daertoe Spagniën alle devoren tot Romen heeft aengewent. Vranckrijck sulcx vernemende heeft mede wel 3 ambassadeurs nae den anderen derwaerts gesonden. Pau heeft verclaert sich daerin neutrael te sullen houden, ende dispuyte gevallen sijn wie eerst commissarisen daertoe soude nomineeren, hebben eyntelijcken 'tselve in 't oire van den paus, soo men daer spreeckt, gedaen.

Daernae is in consideratie gecomen op wat plaetse de handel aen te vangen, daertoe eyntelijcken voorgeslagen Luyck off Ceulen, off oock de stadt Utrecht, daer Vranckrijck wel toe inclineerde, maer cardinael-duck meynde voor desen Staet selffs sulcx niet geraden te weesen [met] sooveel geestelijcke personadiën, die doch haer ordre ende seremoniën soude moeten gebruycken, in te laten. Meynde best Luyck off Ceulen, daerover lange dispuyten sijn gevallen, d'Spaensche sustineerden dat den handel plaets behoorde genomen te werden voor alle de parthijen even nae, voor sooveel mogelijcken, doch waren tevreeden te comen ter plaetse daer de nonsius van den paus soude comen sonder onderscheyt off haer te binden, den tijt wanneer den handel te beginnen werde gehouden voor best als de leegers uyt het velt gecomen souden sijn.

Sijne Ma.^t heeft meermalen tegen Pau verclaert dat hij het tractaet met Haer Ho. Mo. sinceerlijcken sal onderhouden ende naecomen, vertrouwende dat van dese sijde van gelijcken sal werden gedaen, maer verleden winter vernemende dat men alhier metten vijant in onderhandelinge was, heeft hetselve groote alteratie aldaer gemaeckt, maer geen effect daerop volgende is weder geslist. Ende heeft Sijne Ma.^t belooft in de onderhandel alles voor desen Staet te sullen doen dat mogelijcke sal sijn, maer siet geen apparentie van eenich effect sonder alvooren een merckelijcke voordel te water off te lande op Spangiën gedaen te hebben; dat tot dien eynde de leegers van Sijn Ma.^t tegen de cardinael-infant sijn geëmployeert. Daerenboven een vloote te water werdende geëquippeert, sijn twee swaricheeden opgeresen: 1. dat veel Nederlantsche scheepen haer in dienst van de Spangiaers hebben begeven, dat groote moeyten voor Pau heeft gemaeckt, ende ten 2. dat de Nederlantsche schepen haer vaert op Spangiën hebben gecontinueert, daermede de vijant tegen gevoer[t] ende gespijst van alle nootelijcke behoeften. Daervan dat eenige bij de Fransche vloot sijn achterhaelt ende opgebracht, maer nae veel moeyten bij Pau tewege gebracht dat d'selve, schoon geconfisqueert sijn bij sententie, echter, mits latende 1/3 voor de costen, weder sijn ontslagen, daermede de schippers, als de 2/3 houdende voor gevonden goederen, seer waren verblijt. Ende heeft de cardinael-ducq acte gegeven dat se tractaet wort totten 1^en september op gelijcke voet souden werden getracteert.

Tot besluyt heeft Pau verhaelt dat hij aldaer bij Sijne Ma.^t, cardinael-ducq ende andere groote heeren van 't rijck, oock bij den hartog van Orleans, is bejegent met sulcken respect ende eere als oyt een ambassadeur van desen Staet is gedaen; dat hij oock opte oncosten van de servisie ende gasthuyscosten der Fransche soldaten, te winter voorleden hier gedaen, prompte betalinge soude hebben becomen, bijaldien hij daervan specificatie hadde connen doen, gelijck hij al ordonnantie in handen hadde tot sulcken somme als van deser sijde soude werden geverifieert, doch is daernae gearbeyt, door wat weegen sal hij niet seggen, dat de voors. oncosten in een naerder tractaet mette baron van Charnacé te maecken, soude werden gecomprehendeert, presenterende hij, Pau, sijne vordere dienst daer men des [noot] soude mogen requireren. Hij is voor sijne gedane moeyten bedanckt ende daermede nae verloop van ontrent 2 uyren gedemitteert.