© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Marieke Meeuwenoord, Arts, Susanne Sophia Maria, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Arts [14/07/2016]
ARTS, Susanne Sophia Maria (geb. Tilburg 10-11-1916 – gest. Amsterdam 22-5-1991), bewaakster concentratiekamp Vught. Dochter van Henri Koenraad Arts (1885-1942), directeur en hoofdredacteur, en Catharina Maria Adriana Woestenbergh (1891-1919). Susanne Arts bleef ongehuwd. Uit 2 verschillende relaties werden 1 zoon en 1 dochter geboren.
Susanne (Suze) Arts werd geboren als
middelste in een gezin met drie dochters. Haar vader was directeur en hoofdredacteur
van de Nieuwe Tilburgse Courant. Haar
moeder overleed toen Suze twee jaar was, vier jaar later hertrouwde haar vader met Adriana Maria van Es. De relatie tussen Suze en haar stiefmoeder was
slecht – een zenuwarts zou na de oorlog spreken van pedagogische verwaarlozing (NA,
CABR, 63557). Vanaf haar zevende zat Suze op kostscholen in Nederland en in de
jaren dertig zond haar vader haar naar internaten in Frankrijk, Engeland en
Duitsland. In Duitsland kwam ze in aanraking met het nationaal-socialisme en raakte
ze bevriend met Franz Ettlinger, lid van de Hitlerjeugd. Na haar vertrek uit
Duitsland bleef ze met hem corresponderen.
Bunkerdrama
Vanaf 1936 werkte Suze Arts als verpleegster in ziekenhuizen in Brussel en Brugge. In 1938 keerde ze terug naar Nederland, waar ze in Weert een opleiding tot apothekersassistente volgde. Twee jaar later vond ze een baan, met kost en inwoning, als assistente bij huisarts Bouman in het Brabantse Nistelrode. De getrouwde Bouman en Arts kregen in het geheim een verhouding, waar een einde aan kwam toen ze in verwachting raakte. In januari 1941 beviel ze van zoon Hans. Met haar zoontje ging ze op kamers wonen in Amsterdam – ze werd onderhouden door haar vader. Na diens overlijden, in de herfst van 1942, bleef ze werkloos en zonder financiële steun achter. Enkele maanden leidde ze een zwervend bestaan, met wisselende baantjes. Ze had nog altijd contact met Franz Ettlinger, inmiddels getrouwd en vader van vier kinderen, lid van de SS en werkzaam in kamp Vught als rechterhand van het kamphoofd. Hij liet Arts weten dat ze in Vught bewaaksters nodig hadden. Begin juli 1943 meldde ze zich bij de kampcommandant en twee weken later begon ze er als kampbewaakster. Arts en Ettlinger kregen in Vught een liefdesrelatie. In februari 1944 werd hun dochter Joan geboren.
Suze Arts is vooral bekend geworden vanwege haar betrokkenheid bij het Bunkerdrama: in de nacht van 15 op 16 januari 1944 werden 74 vrouwen in kamp Vught voor straf vijftien uur opgesloten in een cel van nog geen negen vierkante meter, waarbij tien vrouwen om het leven kwamen. Arts begeleidde een deel van de 74 vrouwen naar de bunker. Onderweg was de stemming onder de vrouwen nog redelijk opgewekt geweest, maar zij had hun toegeroepen: ‘Wacht maar, het lachen zal jullie wel vergaan, als je eenmaal in de bunker zit’ (NA, CABR, 63557). Daarom trokken de overlevenden na afloop de conclusie dat Suze Arts had geweten wat er ging gebeuren en aan de straf had meegewerkt. Ook de kampleiding stelde haar verantwoordelijk: ze werd uit kampVught ontslagen. In het laatste oorlogsjaar werkte ze als huishoudster op verschillende adressen in Amsterdam.
Na de oorlog
Direct na het einde van de oorlog werd Suze Arts gearresteerd, en in januari 1947 begon haar proces voor het Bijzonder Gerechtshof in Amsterdam. Net als bij 'Oberaufseherin' Gallinat, ging het vooral om haar aandeel in het bunkerdrama. Procureur-fiscaal Sikkel eiste twintig jaar, maar liet weten dat hij zich ook met de doodstraf kon verenigen. Arts werd psychiatrisch onderzocht. Behalve pedagogische verwaarlozing constateerde de psychiater dweperigheid, ongeremdheid en vooral ‘een verbijsterende innerlijke gevoelsarmoede’, waardoor ze in haar leven steeds meer was ‘gederailleerd’. Toch oordeelde hij dat ze geestelijk voldoende ontwikkeld was om de gevolgen van haar daden te kunnen overzien (NA, CABR, 63557). De rechter besloot tot een vonnis van vijftien jaar.
Suze Arts werd opgesloten in gevangenis de Noordsingel in Rotterdam, waar ze een baantje kreeg als opzichteres over andere gevangenen. Ze kwam in 1953 vrij. Vanwege haar verleden kostte het haar moeite om een vaste baan te vinden. Het lukte haar uiteindelijk bij het damesblad Margriet, waar ze onder een schuilnaam tientallen jaren zou werken als correctrice en als coördinatrice van de puzzel- en brievenrubriek. Haar zoon groeide op in een pleeggezin; pas in 1987 zag ze hem terug. Haar dochter, die haar bij haar arrestatie in 1945 was afgenomen, heeft ze nooit meer gezien. Op 22 mei 1991 overleed Suze Arts in Amsterdam, op 74-jarige leeftijd.
Reputatie
Ex-gevangenen die tijdens het proces tegen haar getuigden, waren bijzonder negatief over Suze Arts. Ze noemden haar ‘onmenselijk’, ‘sadistisch’ en ‘beestachtig’ (NA, CABR, 63557). Ze schreeuwde meer, hield zich strikter aan de regels en sloeg vaker dan andere bewaaksters, aldus deze getuigen. In de pers leverde dit gedrag haar de bijnaam ‘de hyena van Vught’ op. Zelf verklaarde Arts in een gesprek dat ze vlak voor haar dood voerde met historicus Hans Olink: ‘Achteraf denk ik wel eens dat het de vernedering tijdens mijn jeugd was die me in Vught bracht. Daar was ik met mijn uniform een hele Piet’ (H. Olink, Vrouwen, 26).
Archivalia
- Nationaal Archief, Den Haag: CABR, inv. nr. 63557, S.S.M. Arts; CABR, inv. nr. 76193, C.M. Schot.
- NIOD, Amsterdam: Hiemstra-Timmenga, A. (474), inv. nr. 4; Vught, Konzentrationslager Herzogenbusch (250g), inv. nr. 608, C. Groen-Vleeschdrager en inv.nr. 736, H. Schokking.
Literatuur
- Tineke Wibaut-Guilonard, Zo ben je daar. Kampervaringen (Amsterdam 1983).
- Mieke van den Burger-Steensma, Zo was het…ongeveer… (z.p. 1984).
- Tineke Wibaut-Guilonard, Kamp Vught, 1943-1944. Bunker en crematorium (Amsterdam 1991).
- Hans Olink, Vrouwen van Vught. Een nacht in een concentratiekamp (Amsterdam 1995).
- Marieke Meeuwenoord, Het hele leven is hier een wereld op zichzelf. De geschiedenis van kamp Vught (Amsterdam 2014).
- Cultureel Brabant [URL: http://www.cubra.nl/specialebijdragen/tilburgseliedjes/Bressers08.htm; geraadpleegd 16/07/2015].
Illustratie
Suze Arts, door onbekende fotograaf, ca. 1944 (Beeldbank WO2 - Nationaal Monument Kamp Vught).
Auteur: Marieke Meeuwenoord
laatst gewijzigd: 14/07/2016
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.