© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Anne-Rose Mater-Bantzinger, Courbois, Catharina Anna Petronella Antonia, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Courbois [09/01/2018]
COURBOIS, Catharina Anna Petronella Antonia, vooral bekend als Kitty Courbois (geb. Nijmegen 13-7-1937 – gest. Amsterdam 11-3-2017), actrice. Dochter van Jacobus Hendricus Courbois (1883-1946), horlogemaker en makelaar, en Antonia Anna Werten (1897-1972). Kitty Courbois trouwde op 7-10-1968 in Amsterdam met Rik van Bentum (1936-1994), beeldend kunstenaar. Uit dit huwelijk (echtscheiding 15-8-1975) werd 1 dochter geboren.
Catharina (Kitty) Courbois was de jongste in een katholiek gezin in
Nijmegen met nog één zus en drie broers, van wie de jongste broer (Pierre,
1940) later een bekende jazzdrummer zou worden. Vader Koos Courbois was
horlogemaker en makelaar, met circa dertig panden in de binnenstad van
Nijmegen. In de Tweede Wereldoorlog werd het ouderlijk huis gebombardeerd, een
gebeurtenis waaraan Kitty een levenslange angst voor vuur en knallen overhield.
Op haar negende overleed haar vader en mocht ze als jongste niet naar de
begrafenis. Haar afstandelijke moeder was depressief en drankzuchtig; ze bracht
Kitty onder bij de nonnen op kostschool Mariënbosch. Ze droeg een orthodontische
beugel, steunzolen en een ijzeren staaf tegen haar rug zodat ze niet krom zou
groeien. Haar bijnaam was ‘het paard’. Ze lachte alle sores weg, zoals ze haar
leven lang zou blijven doen.
‘Kittig Katje’ met talent
Na de middelbare school ging Kitty Courbois bij een reclamebureau werken. In haar vrije tijd zong ze chansons in cabaretgroep Koek en Ei met Ted de Braak. Ze wilde optreden en acteren en zat daarom vanaf 1956 op de Toneelschool in Arnhem. Ze viel op door haar markante, gruizige stemgeluid. Volgens toneelschooldirecteur Ben Groenier was Courbois geen gewone actrice maar een ‘toneelkunstenares’, waarop ze zelf later reageerde met ‘Nou jááá!’ (HP, 16-2-1972). Via de toneelschool ontmoette ze haar latere vrienden Ramses Shaffy en Joop Admiraal. Ze had in deze tijd een kortstondige relatie met beeldend kunstenaar Rik van Bentum.
In 1960 ging Kitty Courbois naar de Nederlandse Comedie, waar ze debuteerde als kelnerin in Rhinoceros van Ionesco. Voor haar tweede rol, Rosa delle Rose in De getatoueerde roos van Tennessee Williams, werd ze genomineerd voor een Colombina, de prijs voor de beste vrouwelijke bijrol. Een recensent beschreef haar als ‘Kittig Katje met heel veel talent’ (Arnhemse Courant, 3-6-1961). In 1963 vroeg regisseur Frans Weisz haar voor zijn eerste korte film, Helden in een schommelstoel. Twee jaar later gaf hij haar de hoofdrol in zijn eerste lange speelfilm, Het gangstermeisje, naar een boek van Remco Campert. Voor de filmopnamen reisde Courbois naar Rome, waar ze met haar vlammende uitstraling en donkere ogen naam maakte als ‘de Anna Magnani van Nederland’.
Experimenteel muziektheater
In 1968 bloeide in Amsterdam de romance tussen Kitty Courbois en Rik van Bentum weer op. Ze trouwden en nog datzelfde jaar werd hun dochter Gijsje geboren. Een jaar later speelde ze mee in Vrijdag, een toneelstuk van Hugo Claus dat door hemzelf werd geregissseerd. Hun samenwerking leidde tot een stormachtige relatie: Claus verliet zijn vrouw, Courbois verliet haar man. De passie was groot maar de ruzies even heftig, met het gevolg dat de relatie niet lang standhield. Claus beschreef hun verhouding in zijn roman Het jaar van de kreeft (1972), waarin de vrouwelijke hoofdpersoon onmiskenbaar was gebaseerd op Courbois. De actrice was woedend, helemaal toen regisseur Herbert Curiël haar vroeg voor de hoofdrol in de verfilming. Een gotspe, vond ze. Later begroeven Courbois en Claus de strijdbijl en regisseerde hij haar in de verfilming van Vrijdag (1980).
In 1973 verruilde Courbois de Nederlandse Comedie voor Baal, het nieuwe experimenteel muziektheatergezelschap van Leonard Frank. Daar ontdekte ze een andere vorm van acteren dan ze gewend was: improviseren, brullen, dansen, zingen, acrobatiek. Een van haar belangrijkste creaties was de Joodse moeder Ada in Leedvermaak (1982) van Judith Herzberg. Ze speelde Ada ook in de verfilming (1989) en in Herzbergs vervolgtoneelstuk Rijgdraad (1995) – verfilmd als Qui vive (2002) – en ook in het slot van de trilogie: de film Happy end (2009).
Film en tv waren de grote passie van Kitty Courbois, meer nog dan toneel. Ze speelde in tv-series als Een mens van goede wil (1974). Daarnaast was ze te zien in bioscoopfilms als Het debuut (1977), Twee vrouwen (1979), Spetters (1980), De mannetjesmaker (1983), Flesh & blood (1985) en – als vissersvrouw Kniertje – Op hoop van zegen (1986). Ook speelde ze mee in tal van hoorspelen op de radio.
In 1987 vroeg Gerardjan Rijnders Kitty Courbois voor zijn nieuwe gezelschap Toneelgroep Amsterdam. Ze voelde zich als een vis in het water te midden van oude en nieuwe vrienden en speelde in tientallen producties: van Titus, geen Shakespeare tot de titelrol in Medea en nieuw Nederlands repertoire als Srebrenica! en Angst en ellende in het rijk van Kok. Courbois was voor de duvel niet bang. Toen ze in 1988 ontdekte dat de weduwe Rost van Tonningen een foto van haar als Kniertje in de film Op hoop van zegen had afgedrukt in een propagandistisch blaadje, eiste ze vijftigduizend gulden schadevergoeding (ze kreeg 2500 gulden). In 1997 kwam ter ere van haar zestigste verjaardag in de Amsterdamse Stadsschouwburg een door Jan van der Vossen geschilderd portret van Courbois te hangen. Een half jaar later werd ze Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw.
Courbois-parel
Toen Kitty Courbois en Joop Admiraal in 2002 de pensioengerechtigde leeftijd bereikten, liet Toneelgroep Amsterdamdirecteur Ivo van Hove weten dat ze bij het gezelschap konden blijven zolang ze wilden.
Bij haar vijftigjarig toneeljubileum in 2010 kreeg ze van de gemeente Amsterdam het Ereteken van Verdienste en van Toneelgroep Amsterdam de ‘Courbois-parel’: een doorgeefprijs voor actrices die een onuitwisbare indruk hebben gemaakt op een breed publiek. In 2012 speelde ze de theatersolo Parels van poëzie, waarin ze op basis van gedichten vertelde over haar leven. Courbois gaf de naar haar genoemde parel in 2013 door aan Halina Reijn. Ze bleef spelen bij Toneelgroep Amsterdam, maar ook in vrije producties, films en tv-series, zoals in Gooise vrouwen (2007-2008), als koningin Wilhelmina in de tv-serie Beatrix, Oranje onder vuur (2012) en als tante Jannie in de tv-serie Dokter Tinus (2012-2015).
In 2016 speelde Courbois haar laatste rol als Iezebel in de film De held, naar een boek van Jessica Durlacher. Het jaar erna zou ze Rosa Overbeek spelen in de verfilming van Het leven is verrukkelluk, net als haar speefilmdebuut naar een roman van Remco Campert en in de regie van Frans Weisz. Het mocht niet zo zijn. Kitty Courbois overleed 12 maart 2017 op 79-jarige leeftijd in Amsterdam na een hersenbloeding. Een dag erna schreef dochter Gijsje op Facebook: ‘My mother died today. No words, just candles’.
Reputatie
Kitty Courbois geldt als een van de veelzijdigste actrices van naoorlogs Nederland, met een stem die uit duizenden herkenbaar was. Ze was niet alleen bekend van toneel, maar speelde ook in tientallen films en tv-series. In 1992 wijdde het Nederlands Film Festival een retrospectief aan haar. Kitty Courbois kon niet zonder haar werk. In het tv-programma Akteren. Kitty Courbois zei ze: ‘Als ik niet speel, gaat het niet goed met me’ (uitgezonden 23-1-1992). Haar stem – luid en rauw – en tekstbehandeling waren onnavolgbaar. Persoonlijk was ze honkvast, trouw en geliefd. Toen Ramses Shaffy rond het jaar 2000 werd opgenomen in een verpleeghuis, bezocht ze hem iedere zondag. Ze was eerlijk en droeg het hart op de tong, wat kon leiden tot knallende ruzies. Courbois was een actrice in hart en ziel, maar ze zag het vak niet als iets heiligs. Haar leven was meer dan acteren.
Naslagwerken
Coffeng; Honig; Theaterencyclopedie.
Archivalia
Theater Instituut Nederland, Amsterdam: documentatiemap Kitty Courbois.
Toneel-, film- en televisierollen
Zie de Theaterencyclopedie en International Movie Database.
Literatuur
- Arnhemse Courant, 3-6-1961.
- Haagse Post, 16-2-1972.
- Vrij Nederland, 5-5-1979.
- Elsevier, 8-1-1990.
- De Gelderlander, 12-9-1992.
- PZC, 18-9-1992.
- HP/De Tijd, 13-11-1992 en 21-7-1995.
- Humo, 31-10-1995.
- De Telegraaf, 17-12-1999.
- Volkskrant Magazine, 30-6-2007.
- Theatermaker, april 2010.
- Akteren. Kitty Courbois, NOS-uitzending, 23-1-1992.
- In memoria via Facebook en in de Volkskrant (13-3-2017), Het Parool (13-3-2017), Theatermaker (april 2017).
Illustratie
Kitty Courbois, door Ronald Sweering, 1963 (Nationaal Archief / Collectie Spaarnestad).
Auteur: Anne-Rose Mater-Bantzinger
laatst gewijzigd: 09/01/2018
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.