Halkes, Catharina Joanna Maria (1920-2011)

© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Maria Klever, Halkes, Catharina Joanna Maria, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Halkes [25/12/2017] 

HALKES, Catharina Joanna Maria (geb. Vlaardingen 2-7-1920 – gest. Nijmegen 21-4-2011), neerlandica, pionierster feministische theologie. Dochter van Engelbertus Jacobus Halkes (1875-1930), procuratiehouder bij een rederij, en Margaretha Jacoba Geertruida Ham (1883-1945). Catharina Halkes trouwde op 2-2-1950 in Leiden met Theodorus Bernardus Alphonsus Govaart (geb. 1921), neerlandicus. Uit dit huwelijk, dat in 1972 eindigde in een echtscheiding, werden 1 dochter en 2 zoons geboren.

Catharina (Tine) Halkes werd geboren als jongste van drie dochters in een niet onbemiddeld, katholiek gezin – haar vader was actief in de plaatselijke parochie. In haar jeugd kwam zij veel in aanraking met ziekte en dood: haar moeder had een zwakke gezondheid, haar zus Gonda (gest. 1938) leed aan multiple sclerose en haar vader stierf onverwacht aan een longembolie toen Tine tien jaar oud was.  Omdat zus Jeanne na de dood van de vader van school werd gehaald om thuis te helpen, was Tine zich bewust van de luxe dat zij de kans kreeg om door te leren: na een jaar mulo doorliep ze het katholieke gymnasium van Rotterdam. Vanwege het uitbreken van de oorlog kon ze echter niet naar de universiteit. Ze werkte als administratrice op een huishoudschool, volgde bij Schoevers de secretaresseopleiding en haalde aktes Engels en Nederlandse handelscorrespondentie. In dat kader kreeg ze individuele bijlessen van de historicus en katholieke voorman Louis Rogier, die haar stimuleerde om te gaan studeren. Met de akte mo-A Engels op zak gaf Halkes Engelse les aan particulieren. Als geboren organisator zette ze in de oorlogsjaren ook een Vlaardingse culturele kring en een wandel- en tennisclub op.

Na de dood van haar moeder (1945) verhuisden Tine en haar zus naar Leiden, waar Tine Nederlandse taal- en letterkunde ging studeren. Ze werd voorzitster van de meisjesafdeling bij de katholieke studentenvereniging Augustinus en was ook actief bij de lekenbeweging Katholieke Actie.

Huwelijk en loopbaan

In 1950, na haar kandidaatsexamen, trouwde Tine Halkes met Theo Govaart, die zij in Leiden had leren kennen. Het echtpaar verhuisde naar Breda, waar tussen 1951 en 1957 hun drie kinderen werden geboren. Van 1954 tot 1960 was Govaart-Halkes voorzitster van het Katholiek Vrouwen Gilde Breda en gaf ze parttime les op een huishoudschool. In deze tijd mengde ze zich in het debat over ‘co-educatie’ en de emancipatie van nonnen.

Begin jaren 1960 zocht Tine Govaart-Halkes doelbewust een bredere actieradius. Ze kwam in de redactie van Te Elfder Ure en trad toe tot de besturen van het Katholiek Vrouwen Dispuut, de Radboudstichting en de Sint-Willibrordvereniging. Bij de eerste zitting van het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) vergezelde ze prof. Frans Haarsma, mederedactielid van Te Elfder Ure, naar Rome en hielp hem bij zijn werk op het Documentatie Centrum, dat informatie gaf aan de internationale pers. Ze werd getroffen door de afwezigheid van vrouwen op het concilie en berichtte daarover in artikelen en lezingen. In 1964 verscheen haar bundel met theologische beschouwingen over de vrouw in de kerk, Storm na de stilte, dat al snel werd herdrukt en in het Duits vertaald.

Toen in 1965 een deeltijdopleiding pastoraat voor leken begon aan de Maartenshof in Breda, werd Tine Halkes aangesteld als adjunct-directeur. Om zich bij te scholen begon ze twee jaar later – ze was inmiddels 45 jaar oud – aan de tweejarige cursus pastorale psychologie en theologie in Utrecht. In 1968 nam ze vanwege onenigheid in de directie ontslag bij Maartenshof. Ze volgde een persoonlijk leertraject tot pastoraal-supervisor en werd in 1970 als zodanig benoemd in de door Haarsma geleide vakgroep pastoraaltheologie aan de theologische faculteit van Nijmegen. In die tijd nam ze als een van de weinige vrouwen actief deel aan de voorbereidingen en de uitvoering van het Pastoraal Concilie in Noordwijkerhout.

In 1972 liep Halkes’ huwelijk met Govaart uit op een scheiding; een jaar later verhuisde ze naar Nijmegen. Datzelfde jaar vond er een omslag in haar denken plaats toen ze het pas uitgekomen boek Voorbij God de Vader van Mary Daly las. Ze was getroffen door de visie van deze Amerikaanse feministisch theologe op de patriarchale structuur van de rooms-katholieke kerk. Halkes hierover: ‘Toen heb ik het verband gezien tussen de maatschappelijke situatie, het denksysteem en het geloofssysteem’ (In a different voice). Vanaf dat moment richtte Halkes zich op de feministische theologie. In 1977 kreeg ze veel publiciteit met de oprichting van het Nijmeegse project Feminisme en Christendom. Vanwege de nationale en internationale uitstraling werd het project – en daarmee Halkes’ tijdelijke positie – omgezet in een vaste onderzoeksplaats. Een jaar daarvoor (1976) was Halkes samen met Fokkelien van Dijk-Hemmes ook initiatiefneemster geweest van de oprichting van de Interuniversitaire Werkgroep Feminisme en Theologie (IWFT), een organisatie die uitgroeide tot het huidige Expertisecentrum Gender en Religie.

In 1982 ontving Halkes, die niet was gepromoveerd, een eredoctoraat van de Berkeley Divinity School (Yale). Een jaar later werd zij in Nijmegen benoemd op de eerste leerstoel Feminisme en Christendom van West-Europa. Ze had zitting in talloze redacties, commissies en groepen op het gebied van feminisme en theologie, waaronder het Expertisenetwerk Gender en Religie en de European Society for Women in Theological Research. In 1985 werd ze bekend bij een groot publiek. Ze zou namens de Unie van Katholieke Vrouwenorganisaties paus Johannes Paulus II toespreken, maar toen kardinaal Simonis eiste dat ook een vrouw met een behoudender visie het woord zou voeren, weigerde Halkes haar medewerking. Hoewel het strikt genomen geen ‘spreekverbod’ was, kwam de affaire wel zo in de media. In 1986 ging Halkes met emeritaat. Bij haar 75ste verjaardag verschenen een Nederlandstalige en Duitstalige bundel met aan haar opgedragen essays: God opnieuw gedacht / Abschied vom Männergott. Op 21 april 2011 overleed Catharina Halkes in haar woonplaats Nijmegen.

Reputatie

Tine Halkes wordt wel de eerste ‘moderne kerkmoeder’ van Nederland genoemd. Ze heeft vele publicaties op haar naam en trad als feministisch theoloog veel in de openbaarheid, ook in het buitenland. Zowel in katholieke als protestantse kringen was ze een pionier van de feministische theologie. Haar naam leeft onder meer voort in de Catharina Halkes-leerstoel aan de Radboud Universiteit  en het Catharina Halkes Fonds, bedoeld voor  onderzoek en onderwijs op het gebied van theologie in feministisch perspectief.

Naslagwerken

Atria.

Archivalia

• Centraal Bureau voor Genealogie, Den Haag: familieadvertenties Halkes en Govaart.
• Katholiek Documentatiecentrum Nijmegen: archief C. Halkes.
• Atria, Kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis Amsterdam: archief IWFT (Interuniversitaire Werkgroep Feminisme en Theologie)

Publicaties

Voor een overzicht van de publicaties van Halkes, zie: Jäger (1995) 29. Voor een uitgebreid overzicht zie Aletta, instituut voor vrouwengeschiedenis.

Literatuur

Behalve diverse necrologieën in dagbladen:

• S. Delhaas, Catharina J.M. Halkes: een moderne kerkmoeder (Den Bosch 1983).
• De Waarheid, 30-3-1985.
• De Waarheid, 24-7-1986.
• J. Jäger-Somme e.a. red., God opnieuw gedacht. Essays voor Catharina Halkes (Baarn 1995) [met daarin A. van Heijst, ‘Catharina Halkes – een biografische schets’, 13-31].
• A. van Heijst, ‘Catharina Halkes – een moderne kerkmoeder’, in: J. Beumer red., Zo de ouden zongen… Leraar en leerling zijn in de theologiebeoefening (tussen 1945 en 2000) (Baarn 1996).
• C. van Limpt, in: Trouw, 13-8-1999.
• M. Salet, in: De Gelderlander, 23-9-2000.
• M. Frisch, in: Trouw, 7-10-2000.
• S. Delhaas, Voortgestuwd in de tijd. De intenties van Catharina J.M. Halkes (Gorinchem 2005).
• M. de Haardt, [necrologie], Tijdschrift voor Theologie 2 (2011) 226-227.
• Annelies van Heijst en Marjet Derks, Catharina Halkes. ‘Ik verwacht iets groots’. Levenswerk van een feministisch theologe 1920-2011 (Nijmegen 2015) [verschenen na publicatie van dit lemma].

Illustratie

Fotoportret, door An Stalpers, 1993.

Auteur: Maria Klever (met dank aan Annelies van Heijst)