© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Monique van de Griendt, Heemskerk, Fenna, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Heemskerk [10/11/2017]
HEEMSKERK, Fenna (geb. Amsterdam 3-12-1919 – gest. Amersfoort 8-6-2007), schaakster, marktkoopvrouw. Dochter van Gerrit Heemskerk (1894-1957), koopman, en Martina Reiniera Ochse (1894-1964), koopvrouw. Fenny Heemskerk trouwde op 3-1-1940 in Amsterdam met Wim Koomen (1910-1989), hoofdklasseschaker, werkzaam bij de Nederlandse Bank. Uit dit huwelijk, dat in 1944 eindigde in een scheiding, werd 1 dochter geboren.
Fenna (Fenny) Heemskerk groeide op in Amsterdam, waar
haar ouders op Kattenburg een bloemenwinkel hadden. Ze was enig kind. Haar
vader was een fervent biljarter en schaker, en ook haar moeder schaakte. Fenny
speelde graag buiten en hield van voetballen, maar toen ze op elfjarige
leeftijd vanwege griep binnen moest blijven, leerde haar vader haar schaken. Na
de lagere school ging ze naar de huishoudschool.
Het schaakvirus kreeg Fenny te pakken toen stadgenoot Max Euwe in 1935 wereldkampioen schaken werd en heel Nederland warm liep voor het schaken. Een jaar later nam Fenny Heemskerk samen met haar moeder deel aan het Amsterdams dameskampioenschap. Ze werd meteen tweede. In 1937 won ze als zeventienjarige zowel het Amsterdams als het Nederlands dameskampioenschap. Ze versloeg Catharina Roodzant, die de titel in 1938 heroverde. In 1939 versloeg Heemskerk haar in de revanchematch. Tot 1960 zou ze het Nederlands vrouwenschaak domineren.
Schakende marktkoopvrouw
Begin 1940 trouwde Fenny Heemskerk met Wim Koomen, een sterke hoofdklasseschaker. Ze gingen in Amersfoort wonen, waar nog in datzelfde oorlogsjaar hun dochter Fenny werd geboren. Het huwelijk strandde na vier jaar. Om de kost te verdienen besloot Heemskerk op de markt te gaan staan. Samen met haar ouders verkocht ze naaigerei en later gordijnen en vitrages. Op maandagen stond ze in Haarlem, op woensdagen in Hilversum, de vrijdagen was ze in Amersfoort en de zaterdagen in Utrecht. Voor de schaakstudie bleef weinig tijd over, maar als zelfstandige kon Heemskerk wel tijd vrijmaken voor internationale toernooien.
Fenny Heemskerk deed mee aan het eerste wereldkampioenschap voor vrouwen van na de oorlog: in 1949/50 in Moskou. De titel was vacant omdat de regerend wereldkampioene in 1944 bij een bombardement was omgekomen. Ze eindigde op de achtste plaats. In 1951 won Heemskerk het zonetoernooi in Venetië, waarmee ze zich plaatste voor het kandidatentoernooi van 1952. De winnares daarvan mocht het opnemen tegen de regerend wereldkampioene. Dit kandidatentoernooi werd weer in Moskou gespeeld. Een van de Russische deelneemsters werd ziek en daarom werd haar partij – tegen Heemskerk – uitgesteld. Maar toen Heemskerk zelf ook ziek werd, vonden de Russische officials dat ze zich terug moest trekken. Ze wilden haar in een ziekenhuis laten opnemen. Heemskerk weigerde en won de inhaalpartij. Op dezelfde dag moest ze ook nog twee afgebroken partijen uitspelen. Zo won ze op één dag van de drie sterkste Russinnen. Daarna kreeg ze een inzinking: ze verloor van mindere schaaksters en werd uiteindelijk tweede.
Na 1952 is Heemskerk niet meer in de buurt gekomen van de wereldtitel. Wel bleef ze nog lange tijd de sterkste in Nederland: tussen 1939 en 1958 behaalde ze acht zeges op rij. Ook dochter Fenny ging schaken. In 1958, op de terugweg van een biljartwedstrijd van haar vader, raakten Heemskerk en haar dochter gewond bij een auto-ongeluk – beiden hadden een hersenschudding en lagen geruime tijd in het ziekenhuis. Later dat jaar speelden moeder en dochter allebei mee in het NK vrouwen. Omdat ze nog herstellende waren, mochten ze hun onderlinge partij thuis spelen. De andere deelneemsters zagen dit als een voorkeursbehandeling en dienden een officieel protest in bij de schaakbond. Het protest werd afgewezen. Fenny Heemskerk won van haar dochter en veroverde haar tiende nationale titel.
Ziekte
In 1970 werd vastgesteld dat Heemskerk manisch depressief was. Ze had ook last van wanen. Ze wilde niets van haar ziekte weten en als ze haar medicijnen niet nam, maakte ze ruzie. Tijdens een manische periode vertrok ze zonder iemand in te lichten naar Mongolië om te schaken. Ze werd ook regelmatig opgenomen in psychiatrische inrichtingen. Eind jaren zestig moest ze met haar werk op de markt stoppen. Ze kreeg een uitkering en volgde een cursus tot schaakinstructeur. Heemskerk gaf schaakles aan de Volksuniversiteit, op scholen, in een revalidatiecentrum en bij vrouwenschaakvereniging Chesspot.
Vanwege haar internationale prestaties werd Heemskerk met alle egards behandeld. Ze bleef eregast bij veel schaakevenementen en genoot van die erkenning. Tot haar tachtigste speelde ze bij de lokale schaakvereniging. Toen ze besloot om definitief te stoppen met medicatie, verslechterde haar toestand. Ze overleed op 8 juni 2007, 87 jaar oud, in een verpleeghuis in Amersfoort.
Reputatie
Fenny Heemskerk was ruim twintig jaar Nederlands schaakkampioene. Ze was een ambassadeur van het vrouwenschaak en probeerde de belangen van schaaksters te behartigen. Zo bekritiseerde ze het feit dat de vrouwen op het Nederlands Kampioenschap vaak twee partijen per dag moesten spelen om kosten te besparen. Bij het algemeen kampioenschap, waaraan de mannen meededen, kwam dit niet voor. Volgens Heemskerk hadden vrouwen alle eigenschappen om goed te kunnen schaken. Zelf had ze er graag meer energie in gestoken, maar ze moest het schaken combineren met werk en het huishouden.
Het Schaakgenootschap Amersfoort benoemde Heemskerk in 1968 tot erelid. Ze kreeg een eigen schaaktoernooi: het Fenny Heemskerk Vrouwentoernooi. In 1977 verleende de wereldschaakbond FIDE haar de vrouwengrootmeestertitel en in 1985 werd Fenny Heemskerk ridder in de Orde van Oranje Nassau. In oktober 2008 eerde het Max Euwe Centrum (MEC) haar met de expositie Fenny Heemskerk Schaakgodin. Ze werd ook opgenomen in de MEC schaakcanon als een van de 32 belangrijkste personen uit het Nederlandse schaakleven.
Literatuur
- Max Pam, De zuiverste liefde is die tussen een man en zijn paard (Amsterdam 1975) 189-200.
- Willem van Veluw, ‘Fenny Heemskerk overleden, Schaakster promotor van haar sport’, De digitale stad Amersfoort, 22-6-2007.
- Esther Hageman, ‘Fenny Heemskerk 1919-2007’, Trouw, 27-6-2007.
- Johan Hut ‘Bij het afscheid van een koningin, Fenny Heemskerk 1919-2007’, Nieuwsbrief Max Euwe Centrum 71 (2008) 9-12.
- Peter Boel, ‘Nooit de gebaande paden’, MATTEN, schaakverhalen 7 (2010) 36-51.
- Eddy Sibbing, ‘De vrouwelijke Timman’, Nieuwsbrief Max Euwe Centrum 86 (2014) 22-24.
Illustratie
Fenny Heemskerk, de 17-jarige Nederlands schaakkampioene, door onbekende fotograaf, 1937 (familiearchief Koomen).
Auteur: Monique van de Griendt
laatst gewijzigd: 10/11/2017
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.