© DVN, een project van Huygens ING en OGC (UU). Bronvermelding: Hanny Alkema, Vogel, Ellen Marie Elze, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland. URL: https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/VogelEllen [08/12/2016]
VOGEL, Ellen Marie Elze (geb. Den Haag 26-1-1922 – gest. Amsterdam 5-8-2015), actrice. Dochter van Louis Albert Anthing Vogel (1874-1933), voordrachtskunstenaar en publicist, en Ellen Buwalda (1890-1985), voordrachtskunstenares. Ellen Vogel trouwde (1) op 8-8-1945 in Amsterdam met Hans Jürgen Tobi (1916-2000), acteur; (2) na echtscheiding (1949) woonde ze van 1949 tot 1955 samen met Alphonse Marie Rademakers (1920-2007), acteur, filmregisseur; (3) trouwde op 6-5-1976 in Renkum met Joan James Charles Maria Münninghoff (1925-2012), zakenman. Uit huwelijk (1) werd 1 zoon geboren.
Ellen Vogel werd geboren als middelste van drie
kinderen in een warm, welgesteld kunstenaarsgezin. Beide ouders waren
voordrachtskunstenaars, haar moeder onder de artiestennaam Ellen Vareno. Huize
Elisavetha, hun Haagse woning, was een ontmoetingsplek van familie, vrienden,
politici, acteurs en andere kunstenaars. Bevriende schilders portretteerden
graag de jonge Ellen, vanwege haar rode haar. Van haar ouders kreeg Ellen het
belang van een heldere en gearticuleerde dictie met de paplepel ingegoten,
evenals de liefde voor taal en literatuur. Amper kleuter af mocht zij in de
Koninklijke Schouwburg in Den Haag zien hoe haar vader daar Shakespeare of
Vondel voordroeg en als twaalfjarige had ze al De boeken der kleine zielen van Couperus gelezen.
In 1933 overleed de vader van Ellen Vogel plotseling aan een hartstilstand. In hetzelfde jaar kelderde het familiefortuin: de kapitale woning moest worden verruild voor een simpel bovenhuis. Een groot deel van haar middelbare schooltijd bracht Vogel door op een Engelse kostschool in Brugge, het Couvent Anglais. In 1939 nam de moeder haar twee dochters voor hun culturele ontwikkeling mee op een grote reis door Italië – ze bekostigde de reis door haar inboedel te veilen. Pragmatisch koos Ellen Vogel daarna voor Schoevers (steno en typen), maar ze maakte de opleiding niet af. Hierna deed ze een blauwe maandag Frans en zat ze een jaar op de modeafdeling van de Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag. Pas toen ze in 1941 naar Amsterdam verhuisde en in hetzelfde huis kwam te wonen als jongere broer Albert, die inmiddels op de Toneelschool zat, koos ook zij voor toneel. Een jaar later werd ze toegelaten op de Toneelschool, die ze niet kon afmaken omdat ze aan het einde van de Hongerwinter tbc kreeg. Maar een docent, Cor Hermus, herkende haar talent en bood haar in 1945 een contract aan bij het Haagse Comedia.
Toneel
In augustus 1945 trouwde Ellen Vogel met Hans Tobi, een klasgenoot van de Toneelschool. Nog geen maand later debuteerde zij in het toneelstuk Weekend in Californië. Vanwege de textielschaarste trok ze de gordijnen van de ramen om er kostuums van te maken. In 1946 werd hun zoon Peter Paul geboren. Een jaar later beleefde Ellen Vogel haar doorbraak als gehandicapte Laura in Glazen speelgoed van Tennessee Williams. Publiek en pers juichten, privé ging het minder. Haar huwelijk liep stuk en het lukte haar niet werk en moederschap te combineren, met het gevolg dat ze Peter Paul jarenlang niet heeft gezien. Kort na de scheiding (1949) kreeg Vogel een relatie met de acteur en filmregisseur Fons Rademakers. In 1950 speelde Vogel Irina in De drie zusters, in een regie van de Russische Tsjechov-specialist Pjotr Sjarov, die onvermoede facetten van haar talent wist aan te boren.
In 1950 ging Ellen Vogel mee van Comedia naar het nieuwe gezelschap De Nederlandse Comedie, dat naar meer intellectuele vernieuwing streefde en twee decennia de Amsterdamse Stadsschouwburg zou gaan bespelen. Ze speelde stukken van Shakespeare, O’Neill, Shaw, Euripides. Ook de televisie diende zich aan: Glazen speelgoed werd in 1954 door de VARA uitgezonden. In 1955 hield Vogel een experimentele televisiemonoloog, met de camera als tegenspeler – later zou deze opname studiemateriaal worden voor cameramensen. In hetzelfde jaar beëindigde zij haar relatie met Rademakers. Ze bleven bevriend.
Van 1956 tot 1968 speelden Ellen Vogel en Ank van der Moer beurtelings de rol van Badeloch in de jaarlijkse Gijsbreght-opvoering. In 1961 kreeg zij de prestigieuze Theo d’Or voor haar spel in Kasteel in Zweden en Joseph in Egypten. Ook speelde Vogel in films, zoals Makkers staakt uw wild geraas en Het mes, beide onder regie van Rademakers. Naast klassieke, serieuze rollen bleek ze ook verbazend goed komedie te kunnen spelen, zoals in De dame van Maxim van Feydeau. Al even verrassend was haar rol van de alcoholische Claire in In wankel evenwicht (Albee). Het Theaterjaarboek koos haar tot beste actrice van seizoen 1966/’67.
‘Koningin van het Nederlandse theater’
Een dieptepunt in Ellen Vogels loopbaan werd de ‘Aktie Tomaat’, een felle aanval op het gevestigde toneel in 1969. Ze mengde zich in de discussie, maar werd weggehoond. De actie luidde het einde in van De Nederlandse Comedie en de spotnaam ‘actreutel’ van journalist Ischa Meijer bleef Ellen Vogel nog lang achtervolgen. Overigens zou ze later toegeven dat ‘Tomaat’ ook positieve effecten heeft gehad, zoals een minder dictatoriale rol van de regisseur en een grotere inbreng van de acteur. In dezelfde tijd als Aktie Tomaat begon op televisie de serie De boeken der kleine zielen met Ellen Vogel als Constance van der Welcke. De kijkcijfers waren hoog en Vogel, net verguisd op toneel, groeide uit tot een publiekslieveling. Na een studiereis (1972) door Oost Europa en kennismaking met het ‘arme theater’ van de Poolse toneelvernieuwer Jerzy Grotowski ging Vogel freelancen. Ze verruilde het geoliede productietoneel in voor kleinschalig theater. Daarnaast maakte zij een wekelijks radioprogramma, Poëzie rond middernacht.
In 1974 ontmoette Ellen Vogel haar grote liefde, de ondernemer Jimmy Münninghof. Ze trouwden in 1976. Hij bracht haar rust en stabiliteit. Zonder ooit nog een vaste verbintenis met een toneelgezelschap aan te gaan herrees Vogel snel als de grootse actrice van weleer. ‘Koningin van het Nederlandse theater’ noemde Hugo Claus haar. In een nieuwe Couperus-televisieserie, Van oude mensen, de dingen die voorbijgaan, speelde ze een glansrol. Voor haar spel in Zomergasten kreeg zij de Colombina (1976) en haar portret werd toegevoegd aan de portrettengalerij in de Amsterdamse Stadsschouwburg.
Ellen Vogel en haar man brachten veel tijd door in het huis dat ze op Mallorca hadden gekocht. Ze beperkte haar toneelwerk het liefst tot één productie per jaar. Televisie en film waren beter te combineren. Brandende liefde (1983) was haar eerste film sinds 1967, Herenstraat 10 haar derde tv-serie. Bijna veertig jaar na haar doorbraak stond ze opnieuw in Glazen speelgoed, nu als de moeder. Op haar 65e kreeg zij de zilveren medaille van de gemeente Amsterdam. Op toneel vierde zij haar vijftigjarig toneeljubileum (1995) met de vertolking van de hoogbejaarde hoofdpersoon in Drie grote vrouwen (Albee). Dat toen een roos naar haar werd vernoemd, vond zij eigenlijk nog leuker dan de tegelijk uitgereikte koninklijke onderscheiding (Officier in de Orde van Oranje Nassau).
Voortaan heette Ellen Vogel ‘de Grande Dame’ van het toneel. Ze zou er nog één keer staan, in Verzameld werk, wat haar op haar 78e nog eens een Theo d’Or-nominatie bezorgde. Film en televisie deed ze nog incidenteel. Mede door haar spel kreeg de film De tweeling (2002) een Gouden Kalf en een Oscarnominatie. De oude prinses Juliana in Bernhard, schavuit van Oranje (2010) was haar laatste televisierol. Toen in 2012 Jimmy Münninghoff plotseling overleed, stopte Ellen Vogel met acteren, al bleef zij het theater trouw bezoeken. Ze verhuisde naar een bejaardenflat in Buitenveldert en overleed op 5 augustus 2015 in het VU-ziekenhuis in Amsterdam. Ellen Vogel werd 93 jaar.
Reputatie
Ellen Vogel was de elegantste actrice van het Nederlandse toneel. Ze straalde grandeur uit met haar rijzige gestalte, haar gracieuze loop, haar voorname oogopslag, het zwierig gekapte rode haar en haar voortreffelijke dictie. Haar allure bezorgde haar aanvankelijk vooral klassieke rollen, later kon zij haar veelzijdigheid tonen in moderner repertoire en zelfs komedies; in totaal speelde ze meer dan tweehonderd rollen. Op het toneel trok zij altijd de aandacht, onder meer omdat ze haar personages kwetsbaarheid kon meegeven. De souplesse en stembuigingen waarmee zij haar personages reliëf kon geven, bleven verrassen. Haar spel was doordacht, technisch perfect en indringend. Met deze kwaliteiten was ze een van de belangrijkste actrices van de twintigste eeuw.
Naslagwerken
Coffeng; Honig; Nederland’s patriciaat.
Literatuur
- Aktie Tomaat. Documentair verslag (uitg. Instituut voor Theateronderzoek en Holland Festival, mei 1979).
- Markant, televisieportret van Ellen Vogel (NOS-uitzending, 1992).
- Hans van den Bergh, De sterren van de hemel. De kunst van het toneelspelen (Amsterdam 2005).
- Tonko Dop en Anneke Muller, Ellen Vogel. Een hommage (Arnhem 2007).
- Caroline de Westenholz, De Vogels. Een flamboyante theaterfamilie (Hilversum 2014).
Illustratie
Ellen Vogel, i.o.v. NOS, ongedateerd (Instituut voor Beeld en Geluid, Hilversum).
Auteur: Hanny Alkema
laatst gewijzigd: 08/12/2016
De datum onder dit biografisch lemma geeft aan wanneer er voor het laatst aanvullingen en/of correcties in het stuk zijn doorgevoerd. Met ingang van 2023 is het project afgesloten.